Derleyen: Deniz Karakurt
Kaynak kişi: Minnegerey kızı Gölnaz Şemsiyeva – Öğretmen

Urazay (Уразай – Rusça: Уразаево / Urazayevo) köyü, Tataristan Özerk Cumhuriyeti içerisindeki Aznakay (Азнакай – Rusça: Азнакаево / Aznakayevo) şehrine bağlıdır. Görkemli Çatır Dağı’nın (Чатыр Тау / Çatır Taw) eteklerinde yer almaktadır. Aznakay şehrinin 4 km doğusundadır. Çatır Taw doğa koruma alanı ise köyün kuzeyinde 1 km’den daha kısa bir mesafededir.

Araştırmacı notu: Tataristan içerisinde -benim bildiğim- en az iki Urazay köyü daha vardır ve onlarla karıştırılmamalıdır. (-Deniz Karakurt)

Geçmişte yaşamış olan Urazay adlı kişi, köyün şimdiki yerine gelerek buraya yerleşmiştir. Köyün kurucusu olarak kabul edilir. İnsanlar “Ayı Köyü” tabirini de hatırlamaktadırlar. O zamanlar yoğun ormanlık alanda çok sayıda ayı bulunmaktaymış. Dolayısıyla bu durumdan kaynaklı olarak köyün iki farklı adı vardır. Sovyet Devrimi öncesi kaynaklarda Ayu (Аю – Rusça: Medvedka / Медведка) isimleriyle de geçmektedir.

1864 yılında yayınlanan “1859 bilgilerine göre nüfus yerleşimleri listesi” (Списке населенных мест по сведениям 1859 года) verilerine göre, Samara eyaletinin Bugulma (Бөгелмә / Bögelmä) şehrine bağlı Urazaeva (Medvedeva / Медведева) kasabası olarak geçmektedir ve bir Başkurt köyü olduğu söylenmektedir. 01/12/1965 tarihinden itibaren Aznakay şehrine bağlıdır. Günümüzde Urazayevsky kırsal yerleşiminin merkezidir.

Araştırmacı notu: Başkurdistan’da aynı adı taşıyan bir köy bulunmaktadır. Ancak aralarındaki bağlantıya dair kesin bir bilgiye ulaşamadım. (-Deniz Karakurt)

Tarihi belgelere göre Urmanay Urazayev (Урманай Уразаев) adlı kişinin Yurmi Volost'un şefi olduğu söylenmektedir. Bu ustabaşının babası yaşlı Urazay, bir zamanlar bu köyün kurucusu olan kişidir. Urmanay Urazayev’in kendisi ve meslektaşları Ocak 1745'te bölge halkının rızasıyla Zey (Зәй – Rusça: Зай / Zay) Nehri kıyısındaki geniş arazilerini Averyan Nazar'ın oğlu Jdanov'a (Аверьян Назар улы Жданов) satmışlardır.

Ek bilgi / Araştırmacı notu: Vulıs (Rusça: Волость / Volost) biçiminde geçen kavram Türkçe’de yaklaşık olarak “nahiye / bucak” olarak ifade edilen idari birime denk düşmektedir. Юрми Вулысы / Yurmi Vulısı veya Юрмый Волосте / Yurmıy Voloste (Rusça: Юрмийская Волость / Yurmiyskaya Volost) adlı yöre Юрмыйлар / Yurmılar olarak da bilinmektedir.

18. yüzyılın ortalarında köyde Başkurtlar, Tipterler, Yasaklı Tatarlar gibi bölgeye özgü etnik topluluklar yaşıyordu. 1795 yılında köyde 33 hane bulunuyordu. Nüfusun büyük kısmı Tipterler [Типтәрләр] (72 erkek ve 78 kadın) ve Yasaklı Tatarlar [Ясаклы Татарлар] (137 erkek ve 35 kadın), geri kalanı Başkurtlar [Башкортлар] (19 erkek ve 16 kadın) ve Yumuşlu Tatarlar [Йомышлы Татарлар / Yomışlı Tatarlar; Rusça: “служивые / slujivyşe – hizmetkarlar"] (8 bir erkek ve 7 kadın) topluluklarından oluşmaktaydı. Daha sonra Yumuşlu Tatarlar başka bir yere göçmüşler ve yukarıda adı geçen 3 toplumsal katman (Tipterler, Başkurtlar, Yasaklı Tatarlar) 1917 yılına kadar köyde varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Araştırmacı notu: Yasaklı Tatar ve Yumuşlu Tatar ayrımına ilgin ek bilgi yazının sonunda verilmiştir. Ancak kısaca belirtmek gerekirse daha önceki dönemlerde Yasaklı Tatarlar vergiye tabi olan ve sıradan sayılan sınıftır, Yumuşlu Tatarlar ise imtiyazlı bir sınıf olup kendilerine bazı muafiyetler ve ayrıcalıklar tanınmıştır. Ancak bu farklar daha sonradan büyük oranda ortadan kalkmıştır. Tipterler olarak bilinen ahali, Ural Tatarları içerisindeki en büyük alt topluluklardan birisidir. Başkurtlar zaten günümüzde özerk bir cumhuriyete sahip olan bir halktır.

Yasaklı Tatarlara halk dilinde "Kazan Tatarları" (Казан Татарлары) da denilmektedir. Kanton (контон – konton) yönetim sisteminin sürdüğü yıllarda (1798-1864) Urazay Başkurtları, 12. Başkurdistan Kantonu’nda temsil edilmekteydiler.

1829'un verilerine göre köyde 52 hane bulunmaktaydı. Çoğunluğu Tipter (37 hane), geri kalanı Başkurtlar (10 hane) ve Yasaklı Tatarlardır (4 hane).

Bölge sakinlerinin ana meslekleri tarım ve sığır yetiştiriciliğiydi; madencilik ve taş işlemeciliği ile hızarcılık da yaygındı. 19. yüzyılın başında bakır madenciliği yerel halk tarafından değil, göçmenler tarafından yapılıyordu. Ürettikleri bakır saksılar halk arasında "Pot Kul / Пот Кул" (Put Eli) olarak biliniyordu. Bakır madenciliği 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra sona erdi.

Yirminci yüzyılın başında köyde 2 cami (biri 1939'a kadar kullanıldı), bir okul, 4 su değirmeni ve bir tabakhane vardı.

Tarihi kaynaklara göre Urazay köyünde iki cami bulunuyordu. Eski cami 1918 yılında inşa edilmiştir. 12 Temmuz 1978'de çıkan fırtınada cami çökmüştür. Günümüze değin onarım ile ayakta kalabilmiştir. Ayrıca 1990’lı yıllarda tüm köylülerin ortak çalışmasıyla yapılan ahşap bir cami de mevcuttur.

1929'da köyde, adı “Çatır” olarak belirlenen kollektif çiftlik kuruldu. 1937'de Engels (Энгельс) olarak adlandırıldı. 1981 yılında Aznakay Devlet Çiftliği olarak yeniden düzenlendi. 1998 yılında bir şirkete dönüştürüldü.

Köyde bir toplum merkezi (bina 1971 yılında inşa edilmiştir), bir anaokulu ve bir ilk yardım istasyonu [sağlık ocağı] bulunmaktadır.
Köyün yakınında Urazaevsko-Aznakaevsky Höyüğü yer almaktadır.

Derleyen: Deniz Karakurt
Kaynak kişi: Миннегәрәй кызы Гөлназ Шәмсиева / Minnegerey kızı Gölnaz Şemsiyeva – Öğretmen (kendisi tarafından Tatarca yazılmış olan yazıdan)

Ek kaynak:
Başkurt Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin tarihine ilişkin materyaller – M; 1960, 185.S (Материалы по истории Башкирской АССР – М; 1960, 185 с.)

Ek bilgi -1 / Alıntı: “Kazan Hanlığı” adı Büyük Petro’nun (1672-1725) tahta geçtiği tarihe kadar kullanıldı. Ancak nüfusun yapısı çarpıcı bir şekilde (dramatik olarak) değişmiştir. Kazan Tatar aristokrasisinin bir kısmı özgürlük savaşlarında ölmüş bir kısmı da baskılara dayanamayarak Hıristiyanlığı kabul ederek, Rus aristokrasisine katılmıştır. Geri kalan Müslüman Tatarlar iki sosyal gruba bölünmüştür. Bu gruplardan biri küçük toprak sahiplerinden ya da askerlerden oluşan ve Rus çarının hizmetinde olan bu gruplardan biri Kazak Tatarlarıdır. Diğer grup da Yasak Tatarları olarak anılmaya başlandı. Yasak, Kazak Hanlığı’nda ödenen geleneksel vergilerin adıydı. Müslüman nüfusun büyük çoğunluğu köyde yaşamaya zorlandı ve bu durumda bile köylerinin başkente ya da ana su yollarına yakın olmasına izin verilmedi. (Ek bilgi için alıntı kaynağı: “Altaylı – Türk Tarihi ve Kültür Araştırmaları” web sitesi; Yazı Başlığı: Kazan Hanlığı’nın Düşmesinden Sonra Kazan Tatarları; Yazan: Ravil Bukharaev – İngiltere BBC World Service, Tatar Başkurt Birimi Başkanı; Yayın Tarihi: 15 Aralık 2013; Yazının sonunda çok uzun bir kaynakça mevcuttur.)

Ek bilgi -2 / Alıntı: Yomışlı Tatarlara, toprak sahipliği, hizmet sırası için verilmiş geçici bir hak olduğundan kendilerinin toprak sözleşmelerini bağımsız bir biçimde yapmaları yasaklanmıştı. Zira Çarlık yönetiminin mutlakiyetini kuvvetlendirmesini müteakip, Müslüman olmaları sebebiyle güvenmediği Yomışlı Tatarların hizmetine ihtiyacı kalmamıştır. Böylece Yomışlı Tatarlar kendilerine verilmiş olan topraklarını tamamıyla kullanma imkanına sahip değillerdi. O yüzden de çoğu topraklarını satmaya, kiraya vermeye, değiştirmeye çalışmıştır. 18. yüzyılın başında Çar 1. Petro’nun reformları, doğrudan Tatarların hayatını da etkilemiştir. Tatar nüfusuna sosyal, ekonomik ve hukuki baskı fiilen 1. Petro’nun 1713 ve 1715 yıllarına ait iki meşhur fermanından sonra başlamıştır. 1. Petro’nun fermanları bu şekilde Yomışlı Tatarların eski imtiyazlı durumuna son darbeyi vurmuştur. Yomışlı Tatarlar o derecede zayıf düşürülmüşlerdi ki, 1718 yılında çıkartılmış bir ferman ile Rus deniz kuvvetlerine bağlı gemilerin ihtiyacı olan kereste kesme, işletme ve taşıma işlerine sevk edilmişlerdir. Yomışlı Tatarlar ile daha alt tabakadaki vergi ödeyen Yasaklı Tatarlar arasında ne yasal ne de pratik yönden hemen hemen hiçbir fark kalmamıştır, hatta birincilerin durumu ikincilerinkinden daha da zorlaşmıştır. Ayrıca 1724 yılında Yasaklı Tatarlar vergiye bağlı nüfusa katılmış, fiilen köylü sınıfının öğelerini oluşturmuşlardır. Daha sonra “Yasaklı” ve “Yomışlı” terimleri Tatarlar arasında ancak geleneksel olarak kullanılmıştır. (Ek bilgi için alıntı kaynağı: “Tarih-Kitap” web sitesi; Yazı Başlığı: XVI-XVIII. Yüzyıllarda Çarlık Rusyası’nda İdil-Ural Tatarları; Yazan: İskender Gilyazov; Yayın Tarihi: 5 Temmuz 2024; Yazının sonunda 10 tane kaynak belirtilmiştir.)