Yazanlar: Reis Gabdulla, Remis Latıypov
Tatarcadan Çeviren: Deniz Karakurt
1. BÖLÜM
1. Eldermeş Köyü (Әлдермеш / Äldermeş – Rusça: Альдермыш / Aldermış)
Biyektaw (Биектау – Rusça: Высокого́рский / Vysokogorsky) ilçesine bağlıdır. Köyde beşyüz (ярты мең / yartı meñ – yarım bin) kişi yaşamaktadır. Kazan Hanlığı'nın ele geçirilmesinden sonra, Dervişler (Дәрвишләр) yerleşiminden kaçan Eldermeş dede (бабай / babay – dede) liderliğindeki iki Tatar ve bir Mari burayı kurdular. Köyün bir ucunda Mariler, diğer ucunda ise Tatarlar yaşıyordu. Zamanla Mariler de Tatarlaştılar. [Çevirmen notu: Rusya Federasyonu’nda bazı bölgelerde yaşayan Mariler / Çirmişler adlı halk Fin-Ugor kökenlidir. Tataristan’da yaklaşık 20bin Mari bulunmaktadır.] "Eldermeşten Elmender" (Әлдермештән Әлмәндәр / Äldermeştän Älmändär) adlı oyunuyla yazar Tufan Miñnullin (Туфан Миңнуллин) köyü tanıttı. Köylüler ölümsüz Tatar dedesi Elmender'in bu köyden olduğuna inanırlar. Ancak buna karşı çıkanlar da vardır; Apas bölgesinin Elmender (Әлмәндәр) köyü halkı dedeyi kendilerine ait kabul etmektedirler. Eldermeş'in ikinci kez tanınmasını Heniye Ferhi (Хәния Фәрхи) sağlamıştır. "Eldermeş'e Geri Dönüyorum" (sözleri Teslime Nizami'ye ait) Ural Reşitov'un şarkısının klibi de bu köyde çekildi. Klipte bu köyde doğan finansçı iş insanları Segdiyevler (Сәгъдиевләр) de görülmektedir. Filmin hazırlanmasında çok etkili oldukları düşünülüyor.
Çevirmen açıklaması / Ek bilgi: Köyün adının kökenine dair iki açıklama bulunmaktadır. İlk görüşe göre Mari dilinde “aldır” (алдыр) sözcüğü “bira (сыра / sıra) doldurmak için kullanılan büyük kepçe” anlamına gelmektedir ve köyün adı da bu sözcükle ilişkilidir. Köyün Marilerle ilişkili tarihi, yöredeki Marice veya onlarla ilişkili yer adları (Каймары / Kaymarı, Раскалан / Raskalan, Мари-башы / Maribaşı) ve yakınlarda bulunan Çirmeş Mezarlığı (Чирмеш Зираты / Çirmeş Ziratı) bu olasılığı desteklemektedir. Diğer bir görüş ise Nogay Tatarları ile bağlantılı olarak Ğaliderviş (Галидәрвиш) isimli Kazan Derebeylerinden biri ile alakalı olduğudur. Bu isim zamanla değişime uğramıştır. Günümüzde Dervişler Mahallesi (Дәрвишләр Бистәсе / Dervişler Bistäse – Дербышки / Dervışki) olarak bilinen yer adı da bu isimle bağlantılı görünmektedir. (Ek bilgi Kaynağı: Bulat Hemidüllin / Булат Хәмидуллин; “Eldermeş’e geri dönüyorum / Әлдермешкә кайтам әле” başlıklı yazı, 20 Nisan 2015, Şehri-Kazan web sitesi)
2. Yana Kırlay (Яңа Кырлай / Yaña Kırlay – Rusça: Новый Кырлай / Novıy Kırlay; Türkçe: Yeni Kırlay) Köyü
Arça (Арча – Rusça: Арский / Arskıy) ilçesine bağlıdır. Köyde beşyüz kişi yaşamaktadır. Alat (Алат) yolu üzerindeki Eski Kırlay ve Yeni Kırlay köyleri Kazan Hanlığı döneminde mevcuttu. Köyde geçmişte Mari halkı yaşarken, daha sonra Nalasa’dan (Наласа) gelen Tatarlar buraya taşınmışlar. Köyde günümüzde de "Çirmeş soyu" (Чирмеш нәселләре / Çirmeş nesellere) adı verilen aileler bulunmaktadır. Kuşlavıç (Кушлавыч) köyünde doğmasına rağmen bu köy [şair, yazar) Ğabdulla Tukay'ın (Габдулла Тукай) küçük vatanı olarak kabul ediliyor. Çünkü altı yaşından dokuz yaşına kadar burada yaşamıştır. Köyde şairin eserlerinin yer aldığı edebiyat-anıt müzesi bulunmaktadır. Ğabdulla Tukay, Kırlay köyünü "Şürele" (Шүрәле) ile tanıtmıştır. Şiir, ormana odun toplamak için giden bir gencin maceralarını konu alıyor. Gece neden yakacak odun kesmeye gittiği sorusunun iki farklı cevabı vardır. Ormancılar mehtaplı bir gecede kestikleri odunların daha kaliteli olduğunu kanıtlarken; daha zeki insanlar çocuğun odun kesme izninin olmadığına inanıyorlar. Köyün iki özelliği var; birincisi "tavuklar şarkı söylüyor". İkincisi, köyü çevreleyen ormanın Şürele barındırdığına dair söylentiler var. Ancak Şürele’yi kendi gözlerinizle gördüğünüze dair belgelenmiş sadece tek gerçek vardır. Bunlar aynı gece yakacak odun almak için ormana giden Bıltır'ın (Былтыр) sözleridir. Tatar Kış Baba’nın (Кыш Баба) ikametgahı da Kırlay da bulunmaktadır.
Çevirmen açıklaması: Kişisel görüşüm olarak Kırlay adının kökeni Kır / Qır sözcüğü ile doğrudan bağlantılı olup, arazi, tarla, bozkır anlamlarını çağrıştırır. (- Deniz Karakurt)
Ek bilgi: Kırla “dağ sırtları” (Qırla “ridges of mountains”; Rusça: Кырла “гребни гор”,) kavramıyla ilişkili olduğu yönünde bir görüş de mevcuttur. (Ek bilgi için kaynak: “Toponymıc Parallels Of Tatarstan And Azerbaıjan” adlı makale; Arzu Idris gizi Huseynova - Gulfiya Kamilovna Khadieva; Gariaev’den alıntı ile; Rusça ve İngilizce; Tatarica, Sayı: 16/1, Yıl: 2021)
3. Nalasa (Наласа) Köyü
Arça (Арча – Rusça: Арский / Arskıy) ilçesinde yer almaktadır. Köyde yaklaşık 700 kişi yaşamaktadır. Temelleri Kazan Hanlığı döneminde atılmıştır. 20. yüzyılın başında köyde iki cami, bir medrese ve – dikkat! bir kredi şirketi bulunuyordu. Köy, Tatar dünyasına "Nalasa Köyünün Şarkısı" (Наласа Авылы Көе / Nalasa Avılı Köye – köy: şiir, şarkı) ile tanıtılmıştır. Arça taraflarında "Nalasa takmakları" (Наласа такмаклары) yaygındır. (Çevirmen notu: Takmak sözcüğü Tatar kültürüne özgü bi şarkı türünü ifade etmektedir.) [Aşağıdaki şarkıda –] bilmeyenler için: Nalasa aslında dağın alt yanında, Arça ise dağın zirvesinde bulunuyor.
Ey Nalasa, Nalasa,
Nalasayı sular bassa.
Basardı Arçayı da
Dağ başında olmasa
Әй Наласа, Наласа,
Наласаны су баса.
Арчаны да басар иде
Тау башында булмаса.
Ek bilgi / Alıntı: “Tatar köylerinin Udmurtça isimleri vardır: Nalasa < udm. nyuleso "orman". / Татарских деревень носят удмуртские названия: Наласа < удм. нюлэсо «лесной». (Alıntı kaynağı: Udmurtların İslamlaşma Ve Türkleşme Süreçleri Hakkında / О Процессах Исламизации И Тюркизации Удмуртов В Середине; Mikhail Gavrilovich Atamanov / Михаил Гаврилович Атаманов; 19-05-2020
4. Enek (Әнәк / Änäk – Rusça: Аняково / Anyakovo) Köyü
Aktanış (Актаныш) ilçesine bağlıdır. Köyde 100'den fazla insan yaşamaktadır. Temelleri 17. yüzyılın sonu - 18. yüzyılın başında atılmıştır. Buraya sadece Rusya bölgelerinden değil, yabancı ülkelerden de gelenler oluyor. Anak, Tataristan'ın ilk Cumhurbaşkanı Mintimer Şerip oğlu Şeymiyev'in (Минтимер Шәрип улы Шәймиев) doğduğu köydür. Köyde Şerip Şahimöhemmet oğlu Şeymiyev'in (Шәрип Шаһимөхәммәт улы Шәймиев) müze evi vardır.
Çevirmen açıklaması: Enek (әнәк) sözcüğüne dair Tatarca’da “anne köpek” ve “köpek yavrusu” anlamlarına rastlanmıştır. Bu durum, Tatarlar arasında köpeğin özellikle hastalıklara karşı dayanıklı bir hayvan olarak görülmesi ile alakalıdır. Ancak köyün adının bu nedenle ve köpek anlamıyla bağlantılı olarak verildiğine dair bir bilgi ben bulamadım. Sadece bir olasılığa dayalı kişisel yorum olarak anlaşılmalıdır. (- Deniz Karakurt)
5. İske Şöger (Иске Шөгер – Rusça: Старое Шугурово / Staroye Şugurovo; Türkçe: Eski Şöger) Köyü
Leninogorsk (Лениногорск) ilçesinde bulunmaktadır. Köyde 900'den fazla insan yaşamaktadır. Köyün 18. yüzyılda Şöger adında bir kişi tarafından kurulduğu söylenmektedir. İlçede Şöger adı verilen üç yerleşim yeri bulunmaktadır – Şöger yerleşimi, Eski Şöger, Yeni Şöger köyleri neredeyse yanyana bulunmaktadırlar. Şöger, Tataristan'da ilk petrolün bulunduğu bölgedir. 1870 gibi erken bir tarihte Amerikalı iş adamı Laszlo Şandor (Ласло Шандор / Laszlo Shandor), yakınlardaki dağlarda “bitüm” (petrolün ayrıştırılmasıyla elde edilen bir ürün) üretmeye başladı. 27 Temmuz 1945'te "Şöger Arıtılmış Katran Sanayisi" («Шөгер эреләндерелгән нефть промыселы») kuruldu. Cumhuriyetin petrol tarihi Tatar köyü Eski Şöger ile başlıyor. 1943 yılında inşa edilen ilk petrol kuyusu hala hayattadır. Artık bir müze olarak sergilenmektedir.
Çevirmen açıklaması: Şöger sözcüğüne dair net bir açıklama bulamadım. Ancak Kazakça’da birebir aynı yazılışla bir fiil olarak Şöger- sözcüğü mevcuttur. Devenin diz çökmesi anlamı taşımaktadır.
6. Aksu (Аксу) Köyü
Bua (Буа – Rusça: Буинский / Buinskiy) ilçesine bağlıdır. Köyde 700'den fazla insan yaşamaktadır. Kazan Hanlığı döneminde Aksu adında bir kişi tarafından kurulmuştur. Çevre köylerde yaşayanlar Aksu köyüne “Kişer Aksuyu” (Кишер Аксуы) adını verirler çünkü buradaki her aile havuç yetiştirip satmaktadır (кишәр / kişär – havuç). Bu meslek 100-150 yıl önce başlamıştır. Efsaneye göre birisi Astrahan (Әстерхан) şehrinde yaşamak için köyü terk etmiş. Ancak kısa süre sonra Aksu'ya geri dönmüş ve havuç ekmeye başlamış. Bu işten oldukça iyi bir gelir elde etmiş ve onun sayesinde diğer evlerdeki ahali de havuç yetiştirme işini üstlenmişler. Aksulular artık bu mesleği bırakmıyorlar; hemen hemen her evin bahçesinde havuç yetişiyor. Çin Halk Cumhuriyeti'nde bir devlet adamı olan Borhan Şahidi'nin (Борһан Шаһиди / Borhan Şähidi / Burhan Şehidi) ata yurdu olan köydür.
Çevirmen açıklaması: Aksu sözcüğü söyleyiş ve anlam olarak Türkiye Türkçesindeki ile birebir aynıdır. Ak ve Su sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadın. Dolayısıyla bu adın bir su kaynağı ile ilgili olması yüksek bir olasılıktır.
7. Çüti (Чүти – Rusça: Чутеево / Çüteyevo) Köyü
Kaybıç (Кайбыч – Rusça: Кайбицкий / Kaybitskiy) ilçesinde yer alır. Köyde 700'den fazla insan yaşamaktadır. Kazan Hanlığı döneminde kurulmuştur. "Tataristan ilk mafyası" sayılan Şekur Karak'ın (Шәкүр Карак / Şäkur Karak) doğduğu köydür. 1861 doğumlu [asıl adıyla] Şekur Rehimov (Шәкүр Рәхимов), 20. yüzyılın başında yaşamış ünlü bir at hırsızıdır. Hırsız Şekur liderliğindeki çete, günümüz Tataristan, Çuvaşistan cumhuriyetleri, Ulyanovsk ve Aşağı Novgorod (Ульяновск, Түбән Новгород) bölgelerindeki yerleşim yerlerinde at çalıyor, dükkân ve depolara baskın yapıyorlardı. Büyük suçlar işlemiş olmalarına rağmen Tatar efsanelerinde köy halkı tarafından adil ve cömert insanlar olarak anılmışlardır. Aynı zamanda hırsız Şekur aktif olarak halkla ilişkilerle meşguldü – kendi köyünden çalmadı, ancak hırsızlığından köy nüfusuna katkıda bulundu. Hırsız Şekur'un iki karısı ve bir metres’i (сөяркә / söykele – sevgili) vardı. Altın nakışlı bir başlık takardı ve iki karısını da kollarının altına alarak misafirliğe giderdi. Şekur Rehimov'un izine uzun yıllar ulaşılamadı. Bunun iki nedeni vardı. Her şeyden önce, o usta bir hırsızdır; örneğin, izlerini gizlemek için atların üzerine keçe çizmeler geçirirlerdi. İkincisi, idare ve istihbarat kurumlarında kendi çalışanları vardı. Sonunda soruşturma yetkilileri hırsız Şekur'u tutukladılar. RSFSR (РСФСР) Yüksek Mahkemesi'nin kararına göre, 1926'da kendisi ve 13 yardımcısı vurularak öldürüldüler. Yerel dilde hırsız Şekur imajı hâlâ kahramanlaştırılıyor. 1990'larda Çüti'de hırsız Şekur onuruna at yarışları da düzenlendi.
Çevirmen açıklaması: Çevirmen açıklaması: Çüti yer adının anlamına dair net bir açıklamaya ulaşamadım. Ancak Moğolca bir metin içerisinde Чүти sözcüğü için “denizci bıçağı” olarak verilen bir anlama rastladım. (Bahsi geçen yazı, Luvsanjamts Davaanyam tarafından “Purebbat Kardeşimi Anıyorum / Пүрэвбат Ах Ламыг Дурсахуй” başlığıyla yazılmıştır. - Deniz Karakurt)
8. Şele (Шәле / Şäle – Rusça: Шали / Şali) Köyü
Pitreç (Питрәч / Piträç – Rusça: Пестречи́нский / Pestreçinskiy) ilçesine bağlıdır. Köyde yaklaşık 3 bin kişi yaşamaktadır. Kazan Hanlığı döneminden beri bilinmektedir. En büyük Tatar köylerinden biridir. Köylülere göre Şele olmasaydı Kazan açlıktan ölecekti. Şele onlarca yıldır şehrin nüfusunu besliyor. İnekler yetiştirilir, kaymak ve süt yapılır, otobüslerle Kazan'a götürülür ve pazarlarda satılır. Köyde kız kaçırma ritüeli vardır. Dağ evinde damatlara, yani evlenmek isteyen ama kızları çalmaya cesaret edemeyen genç erkeklere yardım eden özel uzmanlar da vardır. Bunlardan biri olan Almaz Selahov (Алмаз Сәлахов) köydeki ailelerin yüzde 90'ının kız kaçırarak kurulduğunu söyledi. Rusya Müftüler Meclisi Başkanı Ravil Gaynetdin (Равил Гайнетдин) bu köyde doğmuştur.
Çevirmen açıklaması: Tatarca’da Şele (Шәле) sözcüğü dağ evi anlamı taşır.
9. İske Terbit (Иске Тәрбит / İske Tärbit – Rusça: Старое Тябердино / Staroye Tyaberdino; Türkçe: Eski Terbit) [veya Ырым Тәрбите / Irım Tärbite] Köyü
Kaybıç (Кайбыч – Rusça: Кайбицкий / Kaybitskiy; Çuvaşça: Хайпăç / Haypaç) ilçesine bağlıdır. Köyde 500'den fazla insan yaşamaktadır. Kazan Hanlığı döneminde kurulmuştur. İkinci adı Irım Terbit olarak bilinir. Bu köy, adından da anlaşılan batıl inançlar ve ritüellerle tanınır. Köyde Ortodoks mezhebine inananların yaşadığı düşünülse de tanrıcılık döneminden (тәңречелек чоры / tenreçelek çorı) kalma unsurlar korunmuştur. Köy aynı zamanda eski Tatar ritüellerini inceleyenlerin de ilgisini çekiyor. Köyde günümüzde bile yurt iyelerine (йорт ияләре / yort iyäläre – evin sahipleri, koruyucu ruhlar) inananlar var.
Çevirmen açıklaması: Irım sözcüğü Tatarca’da fal, büyü, batıl inanç, hurafe anlamları taşır.
10. Tubılgıtav (Тубылгытау / Tubılgıtaw) Köyü
Yana Çişme (Яңа Чишмә / Yaña Çişmä – Rusça: Новошешминский Novoşeşminskiy) ilçesinde yer almaktadır. Köyde 600'den fazla insan yaşamaktadır. Tataristan'ın en eski köylerinden biridir. Dağın zirvesinde bulunması ve tubılgı (тубылгы – таволга / tavolga) bitkilerinin yetiştiği yer olması nedeniyle bu adı almıştır. Bulgar Hanlığı zamanında kurulmuştur. Genç Bulgar devletinin doğu sınırlarını koruyan bir kale olarak inşa edilmiş, daha sonra şehir hamline gelmiştir. 14. yüzyıl Tubılgıtav şehrinin refah dönemiydi. Arkeologlar Tubılgıtav’ın savaşın neden olduğu bir yangınla yok olduğunu keşfettiler. Ancak bu savaşın kimler arasında olduğuna dair sadece tahminler vardır.
Çevirmen açıklaması: Tabolga adıyla bahsedilen bitki, Filipendula türüdür.
2. BÖLÜM
1. Kuşlavıç (Кушлавыч – Rusça: Кошлауч / Koşlauç) Köyü
Arça (Арча – Rusça: Арский / Arskiy) ilçesindeki ırmağın kıyısında yer alan bir köydür. Büyüklerin anlattıklarına göre çok eskiden iki kişi buraya gelip nehrin iki yakasına evler yapmışlar. Yavaş yavaş birbirine çok benzeyen iki sokak ortaya çıkarak birleşmişler ve köy Kuşlavıç olarak anılmaya başlanmış. Köy, tüm dünya tarafından Tatar halkının büyük şairi Gabdulla Tukay'ın doğduğu yer olarak biliniyor. Kazan Hanlığı döneminde oluşmuştur. Başlangıçta Yomışlı Tatarlar yaşarken, 19. yüzyılda burada çiftçilik, hayvancılık ve arıcılıkla uğraşan köylüler yaşıyordu.
Çevirmen açıklaması: Koş/Kuş/Quş/Qoş kökü Türk dillerinde ikili (çift) olma ve paralel olma anlamı içeren kelimeler türetir. Kuşlavıç (Türkçeye en uygun aktarım ile Koşlavuç) sözcüğü birbirine denk veya paralel iki olgunun varlığını göstermektedir ki, yazıda verilen bilgiden köyün oluşum döneminde ortaya ilk çıkan iki sokaktan bahsedilmektedir.
Ek bilgi: Yumuşlu Tatarlar imtiyazlı bir sınıf olup kendilerine bazı muafiyetler ve ayrıcalıklar tanınmıştır, Yasaklı Tatarlar vergiye tabi olan ve sıradan sayılan sınıftır. Ancak bu farklar daha sonradan büyük oranda ortadan kalkmıştır. [Йомышлы Татарлар / Yomışlı Tatarlar; Rusça: “служивые / slujivyşe – hizmetkarlar"]
2. Kügerçen (Күгәрчен / Kügärçen – Rusça: Кугарчино / Kugarçino; Türkçe: Güvercin) Köyü
Balık Bistese (Балык Бистәсе / Balık Bistäse – Rusça: Рыбно Слободский / Rıbno Slobodskiy) ilçesine bağlıdır. Bu köy 1367 yılında kuruldu. Efsaneye göre Agamkol dede (Агамкол бабай / Agamkol babay) ve oğlu Hucamkol (Хуҗамкол) adlı kişiler, Suşa (Суша) Irmağı’nın kıyısında dinlenmek için dururlar. Güneşin zevkini çıkaran güvercinler pınarın yakınına konarlar. Bundan sonra gelecekteki köye “Güvercin” adını verdiler. Bu bölge ünlü Tatar aydını Kayum Nasıyri'nin (Каюм Насыйри) doğduğu köydür. Ayrıca Kügerçen köyünde Sabantoy gününü kutlayan ilk kişiler (daha doğrusu 1986'dan beri) kadınlardı. Şimdi Tataristan'ın diğer bölgelerinde de Sabantoy şenliklerinde onları örnek alarak kadın güreşleri yapılıyor. Bugün köyde binden fazla insan yaşamaktadır. Köylüler bitkisel üretim, büyükbaş hayvancılık, süt hayvancılığı ve koyun yetiştiriciliği ile uğraşmaktadır. Bu arada komşu Başkurdistan Cumhuriyeti'nde Kügerçen adında bir köy daha vardır.
3. İmenkiske (Имәнкискә / İmänkiskä – Rusça: Именьково / İmenkovo) Köyü
Layeş (Лаеш – Rusça: Лаишевский / Laişevskiy) ilçesindedir. Kama nehrinin sağ kıyısında yer almaktadır. Burada 600'den fazla insan yaşamaktadır. Köyün 12. yüzyılda kurulduğu sanılmaktadır. Efsaneye göre yörenin adı, ilk sakini olan İmenkol (Имәнкол) adlı dededen gelmektedir. Başka bir rivayete göre köy eski bir meşe (имән) korusunun içinde bulunuyordu. İmenkiske tarihi bir yer olarak biliniyor. Burada Bulgarlar yaşıyordu. Köyün kuzeybatısında bu bilgiyi doğrulayan kalıntılar bulunmaktadır. Eski yerleşimin neredeyse tamamı göletin altında kalsa da, bazı yerlerde eski yapıların kalıntıları (evler, ocaklar, temeller, zeminler) kayıtlara geçmiştir. Arkeolojik buluntular arasında 14-16. yüzyıllara ait sikkeler, 12-15. yüzyıllara ait Bulgar seramik örnekleri, dökme demir kap parçaları, demir kilitler, savaş gereçleri (ok ve mızrak uçları) ve çalışma aletleri yer alıyor. Günümüzde Kazan'a giden karayolu üzerindeki ilk Tatar köyüdür. Rus köyleri ondan önce ve sonra bulunuyordu. 1552'den sonra, yani Korkunç İvan'ın (Явыз Иван / Yavız İvan – Korkunç İvan) fethinden sonra, Kazan çevresindeki karayolları üzerinde 60 kilometrelik bir yarıçap içinde Tatar köylerinin bulunmamasına dair bir kararname çıkarıldı. İmenkiske ise 59. Kilometrede yer alır. Bunun da bir efsanesi var. Söylentiye göre köyde eski zamanlarda iki Rus aile yaşıyordu. Tatarlarla çok dost canlısı idiler ve iyi niyetliydiler. Çocukları birlikte oynayarak ve Tatarca konuşarak büyüdüler. Tatarların zorla vaftiz edilmesi başladığında bu durum gerçekten fayda sağladı. Halkı vaftiz etmeye gelen misyonerler köyün ilk evine girdiklerinde ekmek, tuz ve ikonalarla karşılanırlar ve bu köyde Rusların yaşadığı söylenerek dışarı çıkarılırlar. Böylece İmenkiske, Kazan karayolu üzerindeki ilk Tatar köyü olmaya devam ediyor.
Çevirmen açıklaması: Kiske (Кискә) sözcüğü çık yaygın olmasa da Tatarca’da güdük, tombul ve sırt gibi anlamlar taşır. Köyün adı bu durumda Meşe-sırtı veya Güdük-meşe gibi bir anlam taşımaktadır.
4. Keçe Çınlı (Кече Чынлы – Rusça: Малая Цильна / Malaya Tsilna) Köyü
Çüprele (Чүпрәле / Çüpräle – Rusça: Дрожжановский / Drojjanovskiy) ilçesinin en büyük köylerinden biridir. Burada yaklaşık binbeşyüz (мең ярым – bin yarım) kişi yaşamaktadır. Küçük Çınlı köyü 14. yüzyılın sonlarında - 15. yüzyılın başlarında, yani Kazan Hanlığı döneminde kuruldu. Neden Küçük Çınlı denildiğine dair çeşitli efsaneler var. Çın (sayı, derece – сан, дәрәҗә / san, derece) kelimesinden geldiğine dair bir görüş var. Ayrıca bu araziler doğru (чинлы / çinlı – rütbeli) bir kişiye verildi. Çınlı (Чынлы – Цыльна, Цильна / Tsılna, Tsilna) olarak anılan küçük kardeşinin isminden alındığı yönünde bir görüş de var. Ayrıca "Çınlı" kelimesinin Rusça "целина / tselina" - "işlenmemiş toprak" kelimesinden geldiği de söyleniyor. Antik çağda bu bölge çorak bir araziydi. Yavaş yavaş insanlar buraya yerleşmeye başladı, köyler oluştu. Çınlı'nın tarihi çatışmalarla doludur. Köylüler Pugaçev'e (Пугачев) ve diğer ayaklanmacılara katıldılar. Köyün bir kısmına hâlâ Pugaçev tarlası (Пугачев кыры / Pugaçev kırı) deniyor. Yemelyan Pugaçev'in (Емельян Пугачев) ordusuyla birlikte burada dinlenmek için durduğu söyleniyor. Tataristan ve Rusya halk sanatçısı Rinat Tacetdinov (Ринат Таҗетдинов) ve filoloji doktoru Redif Camaletdinov (Рәдиф Җамалетдинов) da bu köyde doğup büyüdü. Çınlı köyünü temsil eden bir diğer eser ise Elfiya Afzalova'nın (Әлфия Афзалова) seslendirdiği "Tugan avılıma" (“Туган авылыма”) şarkısıdır. Mostafa Nogman ve Sara Sadıykova'nın (Мостафа Ногман - Сара Садыйкова) ortak eseridir:
Çınlı suyu yayılıp aksa
Bahar selleri geldiğinde;
Seller gibi çağlaşıp
Gençler büyüse köyümde.
Doğduğum köyüm karşımda
Gönlüm arzuluyor orayı daima.
Чынлы суы җәелеп ага,
Язгы ташкыннар килсә;
Ташкыннар кебек шаулашып,
Авылымда яшьләр үсә.
Туган авылым минем каршымда,
Күңелем һаман омтыла шунда.
Çevirmen açıklaması: Çın sözcüğü Tatarca’da esas, asıl, gerçek, hakiki manaları taşır. Çüprele ilçesine bağlı Zur Çınlı (Зур Чынлы – Rusça: Большая Цильна / Bolşaya Tsilna; Türkçe: Büyük Çınlı) [veya Олы Чынлы / Olu Çınlı – Türkçe: Ulu Çınlı] köyü de bulunmaktadır.
5. Yevşirme (Яуширмә / Yävşirmä – Rusça: Кутлушкино / Kutluşkino) Köyü
Çistay (Чистай – Rusça: Чистопольский / Çistopolskiy) ilçesindedir. Bugün burada 700'den fazla insan yaşamaktadır. Araziden ilk kez 16. yüzyıl kayıtlarında bahsedilmiştir. Köyün ismiyle ilgili birçok efsane bulunmaktadır. Birine göre Yevşirme, düşmandan koruyucu (яудан саклаучы / yaudan saklauçı) demektir. Geçmişte göçebe Tatarlar burada ormanların ve bataklıkların arasında saklanırdı. Ortodoks dinini kabul etmek istemediler ve misyonerlerden kaçtılar. Yevşirme’nin 400 yıllık tarihi boyunca Tatar kültürünün merkezi olmasının nedeni budur. Köyün ilk sakini Kutlu Muhammed (Котлы Мөхәммәт / Kotlı Möhemmet ) adında bir dedeydi, Ruslar ona Kutluş Dede (Кутлуш Бабай / Kutluş Babay) diyorlardı, bu yüzden köye Kutluşkino adı verilmişti. Başka bir rivayete göre köyün ilk adı Keley Keçe Buhta'ydı (Кәләй Кече Бухта). Adını mezranın kurucusu Morat Dede’nin (Морат Бабай) oğlundan aldığı söyleniyor. Ama durum böyle değil. Köyün ne olursa olsun tek bir adı vardır. Tatar aydın, yazar, gazeteci, editör, oyun yazarı, gazeteci Gayaz İshakıy (Гаяз Исхакый) [burada doğmuştur]. Tatar milleti için canını feda eden asilzade, 1919 yılında ülkeden kovuldu. Uzun yıllar Avrupa ve Asya'da yaşayıp İstanbul'a yerleşti. Yevşirme’de Gayaz İshakıy’ın tarihi-anıt kompleksi bulunmaktadır.
6. Tigenele (Тигәнәле / Tigänäle – Rusça: Тиганы / Tıganı) Köyü
Alekseyevsk (Алексеевск) ilçesinde Zur, Urta, Tüben (Зур, Урта, Түбән – Türkçe: Büyük, Orta, Küçük – Rusça: Большие, Средние, Нижние) - Tigenele köyleri bulunmaktadır. Tarihleri 18. yüzyıla kadar uzanıyor. Bu köylerde ilk başta Tatar, Çuvaş ve Mordvin (Татар, Чуаш, Мордва) halklarından toplululuklar yaşarken, 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde diğerleri gitmiş ve geriye sadece Tatarlar kalmıştır. 1898'de toplam sayıları 6.000'e yakındı. Yaşlılara göre, köyü ikiye bölen nehir boyunca çok sayıda diken ağacı yetişiyordu ve bu yüzden köye Tigenele deniyordu. Halk arasında köyün Tiganayev (Тиганаев) adında bir kişi tarafından kurulduğuna dair bir görüş de var. İki erkek kardeşi olan bu adam bir aile kurduktan sonra komşu Orta Tiganale ve Küçük Tigenele köylerini kurdular. Bu arada, Zur (Büyük) Tigenele'nin yerel dilde Eski Köy olarak adlandırıldığını da belirtmekte fayda var. Bu nedenle köyler arasında Büyük Tigenele daha eskidir. Bu köyler neleriyle ünlü? Arkeologlar bu yerlerde eski ve sonraki Bulgar dönemlerine ait eserler buldular. 8-10. yüzyıllara tarihlenen arkeolojik anıtta 150'den fazla mezar bulundu. İnsanlar oraya kadar tanrısal törenlere göre son yolculuklarına eşlik ediyorlardı. Savaşçılar atları ve çeşitli nesnelerle (seramik kaplar, kılıçlar, ok uçları ve mızrak uçları) birlikte gömülmüşler.
7. Beker (Бәкер / Bäker – Rusça: Бакирово / Bakırovo)
Birçok kişi bunun Tataristan'ın Leninogorsk (Лениногорск) ilçesinde bir köy olduğunu bilmiyor. Çünkü köyün ünü bu isimdeki hastane sayesinde her yere yayılmıştır. Tatar topraklarının incisi olarak da anılır. Kükürt, bakır, sülfat-sodyum-magnezyum içeren maden suyu kaynakları ve bunların sularının toplandığı kumluktaki çamurun şifalı özellikleri sadece bölgede değil, yabancı ülkelerde de bilinmektedir. Hastanenin kökeni hakkında birbiriyle örtüşen birçok efsane var. İşte onlardan biri. Bir Tatar hanın at sürüsü vardı. Bir gün han, yorgun ve yaşlı atlarının bataklığa sürülmesini emreder. Görevliler yaralarının ne kadar çabuk iyileştiğini görerek hayrete düşerler. Atlar sahiplerine sağlıklı, güçlü ve güzel dönerler ve uzun yıllar hana hizmet ederler. O zamandan beri bataklık doğal bir sağlık merkezine dönüştürülmüştür. Eski çağlardan bu yana sadece yerel halk değil, yabancılar da bu bataklıktan etkilenmiştir. Baker köyüne gelince, efsanelere göre 18. yüzyılın ortalarında yaşlı Beker (Ebubeker Soltanov – Әбүбәкер Солтанов) tarafından kurulmuş, köyün adı işte bu kişi ile alakalıdır. Uzun yıllar küçük bir köy olarak kalmıştır. Günümüzde Beker köyünde yaşlı Baker'ın dokuzuncu nesil çocukları yaşıyor. "Beker hastanesinde tedavi gören ve güçlü bir şekilde geri dönen Rusların burayı asla unutmayacağını düşünüyorum. Kültür alanında çalışan kişiler, petrolcüler ve diğer mesleklerde çalışanlar tercih etmektedir. Rusya'nın her bölgesinden insanlar geliyor. Dağın yamaçlarında sürüsüyle bekleyen yomran (йомран – Rusça: сурок / surok; dağ sincabı, marmot) benzeri hayvanların yalnızca Tataristan'ın o bölgesinde bulunduğunu duydum" diyor Nail Gataullin (Наил Гатауллин).
8. Keçe Kaybıç (Кече Кайбыч – Rusça: Малые Кайбицы / Malıye Kaybitsı) Köyü
Tataristan'ın Kaybıç (Кайбыч – Rusça: Кайбицкий / Kaybitskiy) ilçesinde yer alır. Bu köyde yaklaşık 500 kişi yaşamaktadır. 16. yüzyılın başında Heybuç (Хәйбуч) adında bir kişi tarafından kurulduğu söyleniyor. Beyefendi (Абзый) her yeni doğan oğluna kendi adını eklerdi. Ulu, Orta ve Küçük olarak ayrıldılar (Олы, Урта, Кече / Olı, Urta, Keçe). Bugün Ulu ve Küçük Kaybıç köyleri Kaybıç bölgesinde yer alırlar ve üçüncüsü olan "Orta Kaybıç" ise Bua / Буа bölgesindedir. Ünlü opera sanatçısı Tataristan halk sanatçısı Galiya Motıygulla kızı Kaybitskaya (Галия Мотыйгулла кызы Кайбицкая), bu köyü ülkeye tanıttı. O, 21 Mayıs 1905'te Uralsk (Уральск) şehrinde ünlü Tatar eğitimci Motıygulla hazret Töhbetullin'in (Мотыйгулла хәзрәт Төхбәтуллин) ailesinde doğdu. Babası Motıygulla hazret ise Keçe Kaybıç'ta doğup büyümüş, Kahire'de okumuştu, "Motıygıya" (“Мотыйгыя”) medresesini oluşturdu ve burada öğretmen olarak çalıştı. Gabdulla Tukay'ı kanatları altına alan, ona sağlam bir öğretim ve eğitim veren; Tatarları aydın, kültürlü, büyük şairler haline getiren bir kişidir. Galiya da, babasının doğum yerinin onuruna saygı göstergesi olarak Kaybitskaya soyadını alır.
9. Morzalar (Морзалар – Rusça: Мурзино / Murzino) Köyü
Apas (Апас – Rusça: Апастовский / Apastovskiy) ilçesine bağlıdır. Bu köyde yaklaşık 500 kişi yaşamaktadır. Şuşı (Шушы) köyünde doğup büyüyen şarkıcı Ravil Bulatov (Равил Булатов), doğduğu yerin Tataristan'ın ünlü köyleri listesine girmeyi hak ettiğine inanıyor. Kazan'ın alınmasından sonra, Makıl (Макыл) köyünden gelen Üreki Morza (Үрәки Морза) adında bir adam tarafından kuruldu. Zorla Vaftiz politikasından kaçıp Zöye (Зөя) nehri boyunca gelip buraya yerleşti. Ailesi nesilden nesile eğitim gördü.
10. Tüben Son (Түбән Сон / Tübän Son – Rusça: Нижняя Сунь / Nijnyaya Sun) Köyü
Мамадыш (Mamadış) ilçesine bağlıdır. Bugün köyde yaklaşık 600 kişi yaşıyor. Tarihe bakıldığında köyün Gabdrahman (Габдрахман) adında bir adam tarafından kurulduğu söylenmektedir. 1687 yılında bekçi kayıtlarına göre burada 33 hane vardı. İnsanlar hayatları boyunca çiftçilik ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. “Memleketim dağların altında çok güzel bir yerde bulunuyor. Köyümüzün bir tarafından Son Irmağı akıyor ve köyü ikiye bölen dere (инеш / ineş) o ırmağa bağlanıyor. Tüben Son’un eteklerinde hangi köşesine giderseniz gidin - pınarlar, yeşil çayırlı otlaklar, huş ağaçları mı dersiniz – gönüle hoş gelecek her şey vardır! Köyümüz yeterince büyük olup yaşamak için gerekli tüm sosyal olanaklara sahiptir. Köyümüz yıldan yıla gençleşecek..." diyor Renat Şefigullin (Ренат Шәфигуллин).
Çevirmen açıklaması: Mamadış ilçesine bağlı Küçük, Orta, Yukarı (Кече, Урта, Югары / Keçe, Urta, Yuğarı) Son köyleri de bulunmaktadır.
Yazanlar: Reis Gabdulla, Remis Latıypov (Рәис Габдулла, Рәмис Латыйпов)
Tatarcadan Çeviren: Deniz Karakurt
Kaynak: Интертат (İnter-Tatar) web sitesi
1. Yazı Başlığı: Tataristan’ın en meşhur Tatar köyleri (liste) – 1 / Татарстандагы иң мәшһүр татар авыллары (исемлек) – 1; Tarih: 29/01/2017
2. Yazı Başlığı: Tataristan’ın en meşhur Tatar köyleri (liste) – 2 / Татарстандагы иң мәшһүр татар авыллары (исемлек) – 2: Tarih: 15/08/2017
