[Иске Тәрбит / İske Tärbit – Rusça: Старое Тябердино / Staroye Tyaberdino; Türkçe: Eski Terbit veya Ырым Тәрбит / Irım Tärbit]

Yazanlar: Rimma Vasileva, Şaymardanov Dinar
Tatarcadan Çeviren: Deniz Karakurt

İske Terbit veya Irım Terbit köyü Tataristan Cumhuriyeti'nin Kaybıç bölgesindedir. Irım Nehri'nin iki kıyısında yer almaktadır.

Tarih

Köy, Kazan Hanlığı zamanından beri bilinmektedir. 600 yıl önce Irım (Ырым) ve Göbene (Гөбенә) ırmakları boyunca gür kara bir orman yayılmıştı. Buralara Mari / Çirmeşler'in yaşadığı bölgelerden avcılar gelmişler. Ormanın içindeki karanlık, derin çukurlarda ayı ve sığın (поши / poşi – alageyik) avladılar. Irmaklara, derelere, göllere, dinlendikleri alanlara ve avlanmaya uygun yerlere işaretleyip adlandırdılar. 14. yüzyılın sonlarında Bulgar-Çuvaş halkı Teteş'ten Bulgar Hanlığı'na ait bu topraklara göç etti. Kabile reisi Haçım (Хачым), Irım nehrinin başına doğru gitti ve halkıyla birlikte oraya yerleşti. Şeltem (Шәлтәм) köyü bu yerde oluşmuştur. Köyün yakınlarında, Irım’a kavuşan Haçım adında küçük bir dere hala akmaktadır. Uzun yıllar boyunca yerel Çuvaş halkı buradaki toprakları "kutsal alan" (Изге урын / İzge urın – İzge orun) ve "kiremet alanı" (Кирәмәт урыны / Kiremet urını – tabu alanı) olarak kabul ettiler. Çuvaşça bir sözcükten ("varam / варам”) – "vırım / вырым" gelen Irım kelimesin “uzun” anlamı taşımaktadır.

Haçım’ın yönetimi altındaki insanlar, Irım ve Zöye (Зөя) ırmakları arasındaki bölgelerde tarımcılık, avcılık, balıkçılık, ormancılık ve hayvancılıkla uğraşıyorlardı. Toprak verimli olduğu için insanların yaşam koşulları iyileşiyordu. Nüfus arttı. Irım Nehri boyunca köyler yavaş yavaş ortaya çıktı: Irımbaşı, Şaltam, Yana Şeltem, İske Şeltem [Ырымбашы, Шәлтәм, Яңа Шәлтәм, Иске Шәлтәм] vb gibi... (Şeltem – kökeni Marice olan "avcı", "atıcı" anlamına gelen bir kelimedir.)

1445-1552 yıllarında Kazan Hanlığı döneminde bu topraklara hanlar gelmiştir. Halk Kazan Han'ına itaat ederek yaşıyordu. Tenrebirde (Тәңребирде / Täñrebirde – Tanrıverdi) adında bir mirza (морза / morza) ve halkı, Irım nehri kıyısında şu anda Eski Terbit köyünün bulunduğu yere gelip yerleştiler.

(Eski pagan Bulgar-Tatar insan isimleri Tataristan yer adları açısından zengindir ve köy isimleri olarak günümüze kadar korunmuştur. Tenrebirde eski bir Türk pagan ismidir. Eski Türk halklarında uzun süre erkek çocuksuz kaldıktan sonra ailede Tanrı'dan (Allah’tan) çocuk istemek belirli bir adak geleneği [нәзер-йола / nezer-yola: nezir göreneği] (şükran duası geleneği – келәү йоласы / keley yolası) yerine getirildikten sonra doğan çocuğa "bizim adak dileklerimizi Tanrı duydu, bize bu çocuğu Tanrı verdi" inancına dayanarak verilen bir isimdir.)

Çevredeki Çuvaşlar Tenrebirde’nin egemenliği altına girdiler. Tatarlar ortaya çıktılar. Günlük konuşma dilinde Tenrebirde adı kısaltılarak Teberde (Тәберде / Täberde) veya Terbit (Тәрбит / Tärbit) biçiminde söylenmiştir. Köyümüz çevrede yaşayan ahaliler tarafından "Irım" (Orım / Орым) olarak da adlandırılır. Tenrebirde morzanın iki oğlu vardı. Büyük oğlu Göbenen ırmağı kıyısına giderek yerleşti. Orada Büyük Terbit (Зур Тәрбит / Zur Terbit) [veya Олы Тәрбит / Olı Terbit – Ulu Terbit] köyünü kurdu. Morza'nın küçük oğlu Tukaş / Тукаш (ayrıca Tuktamış / Туктамыш diye başka bir rivayet daha vardır) babasının mirası olan Eski Terbit’te kalır.

Yöresel Yer Adları

Komaksar (Комаксар): Köyün kuzeyine doğru orman uzanmaktadır. Ormanın arkasında Çuvaş köyleri başlar. İkisinin arasında güzel bir yayla yayılmaktadır. Çuvaşlar burada “Kolmak” (Колмак – Humulus türü bitki; Şerbetçiotu) tarımıyla uğraştıkları için buraya Kolmaksar adı verilmiştir. Buradaki topraklar [kadastro için] ölçülürken, köyümüzün bir yaşlısı ölçüm yapan kişiden bu toprakları bize vermesini rica etmiş. Ona bir tavuk ve bir tabakla yiyecek vereceğini söylemiş. Eve döndüğünde bir tavuğu kesmiş, yarısını almış, yaşlı adamın yanına giderek onu ağırlamış. Daha sonra Kolmaksar arazisi bize devredilmiş. Yazın, şu anda bile "Göbene" tarım şirketinin sığırları orada otluyor. Çok sayıda geniş meralar ve ekinlikler (печәнлекләр / peçenlekler – biçilmek üzere ekilen araziler, çimenlikler) mevcuttur.

Puar Mevkisi (Пуар Чаты / Puar Çat'ı): Puar isimli kişinin çarıkları da, kendisi de çok büyükmüş. Bir mevkiyi geçerken çarığının altına yapışan balçık düşüp kalıyormuş. Diğer ayağındaki çarığına yapışan balçık ise, büyük bir adım attığı için ikinci mevkiye düşüyormuş. Böylece, bir ayağına yapışıp düşen balçıkları olduğu yere Puar Çat’ı, diğerine – Küçmemet (Күчмәмәт / Küçmämät) denilmiş. Bu mevkilerin isimleri de Puar ismiyle bağlantılıdır.

Kümerle (Күмерле – Kömürlü): Soravıl (Соравыл) ve İske Terbit köyleri arasında, Irım Nehri'nin sol kıyısına yakın, dik yamaçlı bir yerdir. Neden "Kömürlü" deniyor? 19. yüzyılın sonlarında, 20. yüzyılın başlarında köylüler odun kömürü üretimi ile uğraşmaktaydılar. Bu iş çok fazla çaba, zaman ve büyük bir beceri gerektiriyordu. Yakınlarda bu işi gerçekleştirmek için uygun koşullar sağlayan bir orman, pınar ve ırmak vardı. Dik yamaçta bir metre derinliğinde çukurlar kazılarak yapılmış büyük "fırınlarda" (мич / miç – soba, fırın) meşe odunlarından parçalar yakılırdı. Odun yanarak kömüre dönüşüyordu. Demirciler de üretilen kömürü kullanıyorlardı. Bununla birlikte halk satış da yapıyordu, çünkü ormandan uzak olan köyler için bu mükemmel bir hammadde sağlıyordu. Kazan şehrinden fabrikaların da sipariş verdiği biliniyor. Kömürü doldurmak için büyük çuvallar munçaladan (мунчала – ağaç kabuğu lifi) dokunan bezlerden yapılmıştır. Bezler özel tezgahlarda dokunmaktadır. Kömür dolu çuvalları arabalara yükleyerek atlarla Kazan'a götürürlerdi. Daha küçük çuvallar ve torbalarla da komşu Zur Terbit köyü pazarında satmışlardır.

Karlıgan Mevkisi (Карлыган Чаты / Karlıgan Çat'ı): Bir kadın elinde bir sepet dolusu Karlıgan (Карлыган – Frenküzümü) taşırken, onları köprünün altına düşürür. O çukurda bir Karlıgan ağacı büyür. O zamandan beri bu mevki Karlıgan Çat’ı, köprü de de Karlıgan Köprüsü olarak anılmaktadır.

Horoz Bölgesi (Әтәч Төбәге / Eteç Töbege): Köyden yaklaşık 1 - 1,5 kilometre uzaklıkta bulunan bir çayır ise Horoz Bölgesi adını taşımaktadır. Eskiden burada büyük bir tavuk çiftliği vardı. Elbette ki sabahları horoz sesleri ortalığı çınlatıyordu. O çiftlik çoktan kapandı ama köylüler burayı günümüzde de Horoz bölgesi olarak adlandırıyorlar.

Mevkiler
Kipsek, Razin, Kala, Baykaş, Alan, Küçmemet, Tiren, Almagaç, Demiyan, Petrov, Krisan, Seydiyar, Saz, Tavbaşı, Kuvak, İmorza, Muruz, Çıragay (Кирсәк, Разин, Кала, Байкаш, Алан, Күчмәмәт, Тирән, Алмагач, Демьян, Петров, Крисан, Сәүдияр, Саз, Таубашы, Куак, Иморза, Муруз, Чырагач)

Yazanlar: Rimma Vasileva, Şaymardanov Dinar (Римма Васильева, Шаймарданов Динар)

Tatarcadan Çeviren: Deniz Karakurt