Derleyen / Çeviren: Deniz Karakurt

Kum-Arık (Кум-Арык) köyü Kırgızistan'ın Talas Vilayeti’nin, (aynı adlı) Talas İlçesi'ne bağlıdır. Berdike Baatır (Бердике Баатыр) kırsal bölgesinin bir parçasıdır.

Derlemeci notu: Kırsal bölge – Kırgızca’da tam olarak “köy bölgesi” anlamına gelen Ayıl Aymağı / Айыл Аймагы (2013 yılından önce; Ayıl Okrugu / Айыл Округу) sınıflandırması ülkemizde eskiden var olan Nahiyelere bağlı köylerin oluşturdukları topluluklara benzetilebilir.

Günümüzdeki Kum-Arık köyü eskiden Johannesdorf (Иоганнесдорф) olarak biliniyordu ve 1888'de Rus İmparatorluğu tarafından yerlerinden edilen Alman kökenli insanların yaşadığı bir yerleşimdi.

Derlemeci notu: Johannesdorf adı Almanca'da Yohannesdorf olarak okunur, bu nedenle Kiril yazımda ilk harf И / Y olarak geçmektedir. Sözcük anlamı olarak "Johannes'in köyü" demektir.

Kum-Arık köyü, başlangıçta 1920'li yıllarda ayrı bir kolhoz (ortaklaşa çiftlik) olarak kurulmuş, bu dönemde sokaklar düzenlenmiş, evler inşa edilmiş ve nüfusu artmıştır. Bu köy daha sonra "Kirov" (Киров) kolhozuna dahil oldu. (Derlemeci notu: Kirov – yakın bir bölgedeki başka bir ilçeye bağlı bir köyün adıdır.) Daha sonra "1 Mayıs" (1 Май / 1 May) adlı kolhoz içerisine Kum-Arık ile birlikte Keneş (Кеңеш) ve Kozuçak (Козучак) köyleri de dahil edildi.

Derlemeci açıklaması: Rusça kökenli Kolhoz / Колхоз kavramı коллективное хозяйство / kollektivnoye hozyaystvo sözcüklerinin kısaltılması ile oluşturulmuş bir terimdir ve kolektif çiftlik anlamı taşır. Ortak üretim yapılır ve ürünler devlet tarafından satın alınır. Bir tür kooperatif gibidir. Ayrıca Sovyet sistemi içerisinde mülkiyetin ve üretimin tümüyle devletin elinde olduğu Sovhoz / Совхоз olarak adlandırılan çiftlikler kurulmuştur. Benzer biçimde советское хозяйство / sovetskoye hozyaystvo sözcüklerinin kısaltılması ile oluşturulmuş bir kavramdır ve sovyet çiftliği anlamı taşımaktadır.

1942-1958 yılları arasında uygulanan nüfus transfer politikası sonucunda Kafkasya bölgesinden gelen Karaçay ve Çeçen aileler Kum-Arık köyüne yerleştirildi. Savaşta yaralanan askerlerin bakımı da yerel halk tarafından yapılıyordu.

1958 yılında "1 Mayıs" kolhozu dönüştürülerek "Ekim'in 40. Yılı" (Октябрдын 40 жылдыгы / Oktaybrdın 40 Jıldığı) adıyla bir sovhoz (devlet çiftliği) olarak yapılandırıldı. Kozuçak, Keneş, Sovet (Совет) ve Şvernik (Шверник) köyleri buraya devredildi.

Yaklaşık 40 yıl öncesine kadar Talas’ta çok sayıda Alman ve Rus yaşıyordu. Büyük köylerin ve kasabaların önemli bir kısmı Ruslar ve Almanlar tarafından inşa edildi. Bunlardan bazılarının adı komünist rejim tarafından, bazılarının adı da 90'ların sonlarından başlayarak Kırgız devleti tarafından değiştirildi.

Kaynak kişi: Mirzo-ulugbek Karimov / Мирзо-улугбек Каримов

1961 yılında inşa edilen Johannesdorf Kanalı, Talas ilçesine bağlı Beş-Taş (Беш-Таш) kırsal belediyesinin sulanan arazilerine, Talas şehrinin ve Bakai-Ata (Бакай-Ата) ilçesine bağlı Aknazarov (Акназаров) kırsal belediyesinin ev arazilerine ve Talas bölgesinin Bakai-Ata ilçesinin ormancılık alanlarına sulama suyu sağlıyor. Johannesdorf, Almanca'da "Johann'ın köyü" anlamına geliyor. Bu isim, 1888 yılında bu bölgeye Alman kökenli insanların yerleşmesinden kaynaklanmaktadır. Daha sonra diğer milletlerden insanlar da onlara katıldı. 1924-1928 yılları arasında Intergelpo (Интергельпо) kooperatifinin inşaatçıları burada yaşadılar; bunların arasında Almanlar, Çekler, Polonyalılar, Macarlar ve Rumenler de vardı. Bu arada yöre sakinleri, burada yaşayan ve Johannesdorf'ta ev inşa eden Gabor Demsky isimli Macar'ın torunu Rudolf Demsky'nin Budapeşte belediye başkanı olduğunu söylüyorlar. Hatta Johannesdorf'a gelip atalarının evini gezdiği ve evin yeni sahibi Tukumbek Alişerov'un ailesine hediyeler takdim ettiği de verilen bilgiler arasında. Devlet çiftliğinin 1958’de müdürü olarak atanan Kugultinov adındaki Kalmık kökenli kişi çok iyi bir yöneticiymiş. O zamanlar insanlar hayvancılık ve at yetiştiriciliğiyle uğraşıyorlardı ve hatta devlet çiftliğinde deve yetiştiriliyordu. Johannesdorf Kanalı sessizce tarım arazilerinin sulanması için su taşımaya devam ediyor ve Talas bölgesinde bu bölgenin tarihini koruyor.

Derlemeci notu: Interhelpo / Интергельпо, 1923 ve 1943 yılları arasında Sovyet Kırgızistan'da sosyalizmin inşasına yardımcı olmak amacıyla kurulmuş bir endüstriyel işçi ve çiftçi kooperatifiydi.

Kaynak Kişi: Ирина Байрамукова / Irina Bayramukova (bir gazete için hazırladığı haber yazısı)

Ek bilgi / Alıntı: Talas bölgesi sakinleri, Berdike Baatır kırsalında bulunan Kum-Arık köyünün hikayesini anlattılar. İddiaya göre, Budapeşte (Macaristan) Belediye Başkanı Gabor Demsky'nin büyükbabası Kum-Arık köyünde yaşıyordu. Köylülerin anlattığına göre bu köy 1932 yılında kurulmuş. 1933'ten 1990'a kadar köyün ismi Johannesdorf'tu. Daha sonra köye Pik (Пик) adı verildi. Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra 2001 yılında bu yerleşim biriminin adı Kum-Arık olarak değiştirildi. Toplam nüfusu 2600-2800 kişidir. Yöre halkı çoğunlukla tarım ve hayvancılıkla geçimini sağlar. Köyde okul, yatılı okul, ilk yardım merkezi, kütüphane, dikiş atölyesi, bakkal, anaokulu, medrese ve cami bulunmaktadır. Kum-Arık köyünde 1924-1928 yılları arasında Intergelpo inşaatçıları yaşıyordu; bunların arasında Almanlar, Polonyalılar, Macarlar ve Rumenler de vardı. O yıllarda köye Macar Rudolf Demsky gelmişti. Birkaç yıl sonra memleketine döndü. Daha sonra torunu Gabor Demsky Budapeşte Belediye Başkanı oldu. Rudolf, torununa bir zamanlar Kırgızistan'da yaşadığını ve orada evler inşa ettiğini anlattı. Gabor Demsky, 2000'li yıllarda Talas bölgesindeki Kum-Arık köyüne gelerek büyükbabasının evini ziyaret etmiş ve buraya bir anıt plaket yerleştirmişti. Daha sonra tekrar gelerek dedesinin evinin o zamanki sakinlerine hediyeler takdim etti. Budapeşte Belediye Başkanı, evin yıkılmamış olmasından ve insanların içinde yaşamaya devam etmesinden duyduğu memnuniyeti dile getirdi. Tukumbek Alişerov (Тукумбек Алишеров) bugün ailesiyle birlikte bu evde yaşıyor. Kaynak (ek bilgi): Turmush / Турмуш (Turmuş / Yaşam) Gazetesi – web sitesi; Yayın tarihi: 11/11/2017; Dil: Rusça

Derlemeci notu: Kaynak kişi Mirzo-ulugbek Karimov tarafından verilen bilgiye göre köyün daha sonradan kullanılan ikinci adı olan Pik (Пик) sözcüğünün, sosyalizmle yönetilen Alman Demokratik Cumhuriyeti'nin (1949-1960) ilk ve son cumhurbaşkanı olan Wilhelm Pieck anısına onun soyadından dolayı verilmiş olduğudur. (Ek bilgi: 1960 sonrası Alman Demokratik Cumhuriyeti resmi olarak başkanlık makamı olmaksızın yönetilmiştir.)

Derleyen / Çeviren: Deniz Karakurt