Yazan: Nata Çebotar
Çeviren: Deniz Karakurt

Bu araştırmada size özerk bölgemizin yerleşim yerlerinden bahsettik: bazıları hakkında kısa bir tarihsel arka plan verdik, bazı yerel köy veya şehir adlarının kökeni hakkında efsaneler ve mitler bulduk ve ayrıca kimi zamanda ansiklopedik veriler sağladık.

Komrat (Комрат)
Gagavuzlar arasındaki bir inanışa göre şehrin adı bir aygır hakkındaki efsaneyle açıkça ilişkilidir ve bu durum arşiv verileriyle de doğrulanmaktadır. Komrat'ın geçmiş dönemlerde bir köy olarak kurulduğu yerde Orumbet-oğlu (Орумбет-оглу / Orumbet-oglı) adında bir Tatar yaşamaktaydı. Onun bu yörede çok tanınan ve dikkat çeken bir atı vardı: Kömür-at (Комур-ат / Komur-at). Bu atın adı ilk önce bir Tatar köyüne atıfta bulunmak için kullanılmıştır. Ayrıca başka bir rivayet daha vardır: Bazı araştırmacılar, “Komrat” isminin Nogayların bir kabilesi olan “Kongrat” (Конграт) [Konrat / Koňrat] isminden geldiğini düşünmektedirler. [Moldovca: Comrat] (Çevirmen notu: Konur-at söylenişi ile ilişkilendiren araştırmacılar da mevcuttur.)

Valkaneş (Валканеш)
Bir görüşe göre, şehrin adı “Balkanların kopyası / Копия Балкан” (Gagavuzca yazılışı – “Valkan” ve “eş” sözcüklerinin bileşimi) anlamına gelebilir. Başka bir rivayete göre, zulümden kaçan ve bu bozkır bölgesine sığınan sığır yetiştiricisi Ermeni bir aileyle bağlantılıdır. Bunlar burada kalmaya karar verip yerleşmeye başlayan Volkan, Vetdu ve Karabet (Волкан, Ветду, Карабет) kardeşlerdir. Kısa süre sonra ağabey ölür ve geride kalanlar onun anısına bu bölgeye “Volkan” adını verirler. Birkaç yüzyıl sonra birçok dilsel etki ve değişime uğrayan yer adı Vulkaneş'e dönüşür. [Moldovca: Vulcănești, Rusça: Вулканешты / Vulkaneştı] (Çevirmen notu: Verilen bilgilere göre Valkan sözcüğünün V/B dönüşümü üzerinden Balkan adının farklı bir söylenişi olduğu sonucu çıkmaktadır. Yani Gagavuzca’daki Valkaneş yer adının olası Balkaneş biçimi ile bağlantısı dikkate alınmalıdır. Fakat Gagavuzca’da günümüzde Balkanlar bölgesi için resmi adlandırmada B harfi kullanılmakta olup geçmişte Valkan biçiminin kullanılıp kullanılmadığı araştırılmalıdır.)

Çadır-Lunga (Чадыр-Лунга)
Gagavuzca ve Moldovca terimlerden oluşan bir isimdir. Gagavuzca kökenli “Çadır” ve Moldovca’dan aktarılan “Lunga” sözcüklerinin bileşimidir. Lunga (Лунга) sözcüğü şehrin içinden akan küçük bir nehrin adıdır. 1819 baharında, rahip Zakhari Çakır liderliğindeki bir topluluk Leova bölgesindeki (Eski) Çadır köyünden buraya taşındılar ve eski Tatar köyü Aran-Yurdo'nun eteklerinde Yeni Çadır adında bir köy kurdular. [Moldovca: Ceadîr-Lunga]

Kongaz (Конгаз)
Avrupa'nın en büyük köyü olmasıyla ünlüdür. 11binden fazla nüfusa sahiptir. 1848'de bilim adamı A. Skalkovsky şunları yazmıştır: “Kongaz köyü, Yalpug Nehri yakınında, Kirsov (Кирсов) ve Sukhoi-Kirsov (Сухой-Кирсов) yamaçlarında 1811 yılında Bulgarlar (Gagavuzlar) tarafından bu isimdeki bir köyün yerinde kurulmuştur.” Sözcüğün “yerleşilen yer” anlamına geldiği düşünülmektedir. [Moldovca: Congaz] (Çevirmen notu: Konmak fiili ile ilişkilidir.)

Kongazçık (Конгазчык)
Kongazçık yöresi Yukarı Kongazçık (Gagavuzca: Kongazçık Yukarkı, Rusça: Верхний Конгазчик / Berhniy Kongazçik) ve Aşağı Kongazçık (Gagavuzca: Kongazçık Aşaakı, Rusça: Нижний Конгазчик / Nizhniy Kongazçik) köylerini içerir. Tarihsel verilere göre bu araziler bir zamanlar sakinlerinin her gün tarla çalışması için gelip sonra geri gitmek zorunda kaldığı Kongaz köyüne aitti. Bu tür gidiş gelişler çok zaman ve çaba gerektiriyordu. Bu nedenle birçok aile, Kongaz muhtarına başvurarak tarlalarının yanına yerleşmelerine izin verilmesini talep etti ve kışı yarı sığınaklarda geçirmek üzere orada kaldılar. Bu nedenle Kongazçık köyünün adı "Kongaz" kelimesinin küçültülmüş biçimi olarak düşünülebilir. Aşağı Kongazçık’ın yaygın kullanılan diğer adı olan "Kışla" sözcüğünün Gagavuzca’da "kış kulübesi" anlamına geldiği de bilinmektedir. [Moldovca: Congazcicul, Rusça: Конгазчик / Kongazçik) (Çevirmen notu: Gagavuzca’da Kışla sözcüğünün Türkiye Türkçesi’ndeki yaygın anlamlarına göre daha farklılaşmış olarak “kulübe” gibi bir içeriğe sahip olduğu görülmekte.)

Kıpçak (Кыпчак)
Avrupa'nın ikinci büyük köyü olarak kabul edilir. Bir iddiaya göre “Kıpçák” isminin, Gagavuz dilinde yıldırımı tarif ederken kullanılan “kıpêr” ve “çakêr” fiillerinden geldiği varsayılmaktadır. Köy kurulduğunda çıkan fırtınanın şiddetlendiği ve düşen yıldırım onuruna kurucuların köye bu adı verdikleri bir rivayet vardır. İkinci rivayete göre “Kopçak” ismi muhtemelen “kopça” (Gag. kópça / ко́пча) kelimesinden gelmektedir. 18. yüzyılda köyden çok da uzak olmayan bir yerde, seramik düğmelerin (Gagavuzca - “kópça”) üretimi için bir Türk fabrikasının bulunduğuna inanılıyor. Buna göre, "Kopçak" yer adının, vurgunun yeniden düzenlenmesi ve kelimenin sonuna sessiz bir ünsüz "k" eklenmesiyle ortaya çıktığı varsayılmaktadır. Ve son olarak üçüncü rivayete göre köyün adı Gagavuzların ataları olduğu varsayılan Kıpçak (Кыпчак) adlı Türk halkından gelmektedir. [Moldovca: Copceac, Rusça: Kopçak / Копчак]

Avdarma (Авдарма)
Avdarma köyünün adı arşiv belgelerinde ilk kez 1563 yılında anılır ve bunun onuruna köyün merkezine, kuruluş tarihini kaydeden bir stel (anıt-taş) dikilmiştir. Köyün adına dair değişik açıklamalar vardır, ancak “avlanma yeri” veya “beyaz geçit” anlamı taşıma ihtimali yüksektir.

Başküü (Башкӱӱ)
Baş ve Küü (köy) sözcüklerinin bileşiminden oluşmaktadır. (Çevirmen notu: Türkçe’de Başköy olarak anlaşılmalıdır.) Köyün kuzey ve doğu tarafında iki adet harap höyük bulunmaktadır. Söylentilere göre bunlar Nogay soylularının mezarları olabilirler. Köyün batı tarafında, köyün ilk kolonicileri olan Bulgarların yerleşim yerine bir haç dikilmiştir. Kirsovo'da bu bölgede bulunan eski Nogay yerleşiminin kazılarının yapıldığı bilinmektedir. Bulgar yerleşimcilerin Bulgaristan’daki eski köyün adını (Хърсово / Hırsova) buraya verdikleri söylenmektedir. [Moldovca: Chirsova, Rusça: Kirsovo / Кирсово]

Baurçu (Баурчу)
Köyün adı arazinin özelliğinden dolayı verilmiştir ve iki kelimeden oluşur: “bayır / байыр” (tepe) ve “içi / ичи” (içeride), yani köyün adı tam olarak “tepenin içinde yer alan” anlamıyla izah edilebilir.” [Moldovca: Baurci, Rusça: Баурчи / Baurçi] (Çevirmen notu: Bavur/Bağur/Bağır kavramıyla ilişkili olması da ihtimal dahilindedir; dolayısıyla göğüs, döş anlamı da dikkate alınmalıdır.)

Beşalma (Бешалма)
Efsaneye göre Balkanlar'dan buraya göç eden Gagavuzlar, neredeyse kurumaya yüz tutmuş Yalpug Nehri'nin kıyısında konaklamışlar ve orada yetişen beş yabani elma ağacının gölgesine yerleşmişler. (Gagavuzca’da “beş alma / беш алма” – beş elma).

Beşgöz (Бешгӧз)
Bir efsaneye göre köy, biri evli olan iki kardeş tarafından kurulmuş. Söylentiye göre kardeşlerden biri savaşta ağır yaralanmış ve bir gözünü yitirmiş, dolayısıyla üçünün arasında sadece beş göz kalmış. O zamandan beri köyün adı böyle anılmış: Beş-göz. Başka bir görüşe göre “beş pınar” anlamına gelmektedir. [Moldovca: Beşghioz, Rusça: Бешгёз / Beşgyoz)

Bucak (Буӂак)
Türkçeden aktarılan bu yerleşim yerinin adının "köşe" anlamına geldiği ve Türk kaleleri İzmail, Bendery ve Akkerman (şimdiki Belgorod-Dnestrovsky) arasında kalan bozkır bölgesinin adından geldiğine inanılıyor. [Moldovca: Bugeac, Rusça: Буджак / Budjak]

Coltay (Ӂолтай)
Arşiv kaynakları yerleşim yerinin adının kökenine dair doğru bir açıklama içermiyor. Sadece Tatarlardan miras olarak çağdaşlara bırakıldığı biliniyor. Ancak tarihçi A. Skalkovsky'ye göre Coltay köyünün adı, bulunduğu vadinin adından gelmektedir. [Мoldovca: Joltai, Rusça: Джолтай / Djoltay] (Çevirmen notu: Köyün adının Yol/Col/Jol kökü üzerinden “Yol” kavramı ile bağlantılı olma ihtimali çok yüksektir.)

Çok-Maydan (Чок-Майдан)
Köyünün adının anlamı "geniş alan" veya "çok meydanı bulunan yer" olarak çevrilebilir; bu isimlendirmenin daha önce bu topraklarda yaşayan Tatarlara dayandığına inanılıyor. Çok-Maidan köyü, 1811 yılında Bulgaristan'ın Varnitsa bölgesindeki Kisevo köyünden buraya taşınan Gagavuzlar tarafından kuruldu. Köyün bir diğer adı da neredeyse hiç kullanılmasa da günümüze kadar gelmiştir: Kagarlık (Кагарлык). Bu sözcüğün bir nehrin adından türediği sanılmaktadır. Ancak bazı kaynaklara göre bu ismin “çok kar bulunan yer" anlamındaki çevrilen Karlyk (Карлык) söylenişi de mevcuttur. [Moldovca: Cioc-Maidan]

Çöşmä (Чӧшмэ)
Çeşmeköy (Çöşmäküü) adı iki sözcükten oluşur: “Çöşmä” (pınar, su kaynağı) ve “küü” (köy). Yani pınarın başındaki köy demektir. Gagavuzya'nın en güzel yerlerinden biri olan ünlü vadiler burada bulunur. 1982 yılında bu vadilerde yapılan kazılar sırasında eski bir mamutun kalıntılarının parçaları bulunmuştur ve Kişinev'deki bir müzede sergilenmektedir. [Moldovca: Cişmichioi, Rusça: Чишмикиой / Çişmikioy]

Dezgince (Дезгинӂэ / Dezgincä)
Burası, efsaneye göre eski zamanlarda Nogay Tatarlarının en sevdikleri eğlence olan "dizgince" (дизгинӂе, Rusça: ристалищами / ristalişçami) adını verdikleri oyunu oynadıkları bir arazi üzerinde 1812 yılında kurulmuş olan, en kuzeydeki Bulgar kolonisiydi. Yerleşimin adı buradan gelmektedir. [Moldovca: Dezghingea, Rusça: Дезгинжа / Dezginja] (Çevirmen notu: Dizgince oyunu atlı bir spor türüdür. Etrafı çevrili bir alanda açık havada atla gerçekleştirilen “engelli atlama” belirleyici özelliğidir. Ancak binicilik gösterileri, şövalye karşılaşmaları, at sırtında yapılan jimnastik hareketler, tarihsel olayların canlandırılması da oyunların içinde yer alabilir. Özetle sözcük “parkur” kavramının karşılığıdır. Etrafında dönmek anlamındaki “Tezginmek” fiili ile bağlantısı da dikkate alınmalıdır. – Deniz Karakurt)

Haydar (Хайдар)
Köyün adı çok eskilere dayanıyor ve Arapça “aslan” anlamına gelen “haydar” kelimesinden geliyor. Kırım Hanlığı'nda ve Nogay Orda’da ünlü olan Haydar (Khaidar / Хайдар) adlı murza (askeri lider) onuruna Nogayların köye bu adı verdiklerine inanılıyor. [Moldovca: Gaidar, Rusça: Гайдар / Gaydar]

Karbaalı (Карбаалы)
Bu bölgenin ilk adı Karpaul (Карпаул) olarak bilinirdi. 1817 nüfus sayımında köy Kırbaoğlı (Кырба-оглы), 1820 nüfus kayıtlarında ise Kurbaul (Курбаул) adıyla kayıtlıdır. Dahası, isim sürekli olarak değiştirildi ve 1840'a gelindiğinde köyden Kırbalı (Кырбалы) adıyla bahsedildi ve 1861'in materyallerinde ise Karbalia'ya (Карбалия) biçiminde yazılıyordu. Köyün adının kökeninin iki açıklaması vardır: İlk iddiaya göre, Türkçe Karbalı (Карбалы) adından gelmektedir; ikinciye göre Türk halklarının edebiyatında bulunan “Kara Vaglı” (Кара Ваглы) teriminden kaynaklanmaktadır. [Moldovca: Carbalia, Rusça: Карбалия / Karbaliya] (Çevirmen notu: “Karbalı (Карбалы)” yazılışının değişik dillerdeki Kiril metinlerde kimi zaman Ortadoğu’daki “Kerbela” şehri içi kullanıldığı görülmektedir. Ancak Gagavuzya’daki Karbaalı köyünün bu yer adı ile ilişkisine dair bir veri yoktur. “Kara Vaglı / Кара Ваглы” adının geçtiği söylenen edebiyat metinlerine dair ise herhangi bir bilgi verilmemiştir. Karavaglı / Караваглы sözcüğünün V/B dönüşümü üzerinden Karabağlı / Карабаглы biçimi ile bağlantısı dikkate alınmalıdır. -Kiril alfabesindeki büyük ve küçük harf olarak yazılışları dahil olmak üzere birbirlerine karıştırılmamaları için B – V harflerine dikkat edilerek.- Bu durumda Karabağ yer adı ile ilişkili olarak Karabağ’dan gelmiş kişi anlamı ortaya çıkar. Fakat Karabağ adının ise Kafkasya ve Azerbaycan bölgesi gibi oldukça uzak bir yerde bulunduğu gözden kaçırılmamalıdır. Moldova -eski Besarabya- ve Romanya bölgesinde böyle bir yer adının tarihsel olarak bulunup bulunmadığı ayrıca araştırılmalıdır.)

Kazayak (Казаяк)
Yer adının kökeninin doğal çevrenin özellikleriyle ilgili olduğu ve eskilere göre köyün adının bizzat kurucuları tarafından verildiği düşünülüyor. “Kazayak” (Казайак) sözcüğünün “kaz-ayak” (каз-айак) bileşimiyle oluştuğu tam olarak “kaz ayağı” (Rusça: лапка гуся) anlamına geldiği buradan da köyünün adının ortaya çıktığı düşünülmektedir. Arazi, üç nehrin birleştiği üç tepeden oluşuyor ve bu dallar kaz ayağını andırıyor. Ayrıca peşindeki kişilerden bir süre burada saklanan ve Besarabya'nın diğer bölgelerinde yağmaladığı hazinelerini Kazakliya civarında bir yere gömen haydut Tobultok (Тобулток) hakkında bir efsane vardır. [Moldovca: Cazaclia, Rusça: Kazakliya / Казаклия]

Kırlannar (Кырланнар)
Komrat bölgesinde küçük bir yerleşim yeridir. Kongazçık gibi onun da bir zamanlar Kongaz köyünden gelenler tarafından kurulduğuna inanılıyor. Eski dönemlerde köye Kırlannar (Кырланнар) adı veriliyordu çünkü köyün arazisinde koyunlar otluyordu ve Moldovca'dan aktarılan "kyrlan" (кырлан) sözcüğü "kuzu" anlamına geliyordu. Ancak Komrat kentinin resmi internet sitesinde eski ismin kökeninin farklı bir izahatı veriliyor – buna göre “Kırlannar” sözcüğü “kirda iaşannar” (bozkırda yaşayanlar) anlamına geliyor, yani Gagavuzcadan “tarlada yaşayan” olarak çevrilmiş. [Moldovca: Cotovscoe, Rusça: Котовское / Kotovskoye]

Kiriyet Lunga (Кирийет-Лунга)
1830 yılına kadar tüm belgelerde o dönemdeki köy veya koloninin adı “Kiriet” olarak geçmekteydi. 1830'dan sonra, yerleşim sakinlerinin kıyısında evlerini inşa ettiği nehrin adından gelen "Lunga" kelimesi eklendi. (Çevirmen notu: Kiriyet sözcüğünün ne anlama geldiğine dair bir bilgiye ulaşılamasa da Türkçe Gir/Kir köküyle ilişkili olarak Girmek fiili ile bir bağlantısı olması muhtemeldir. Doğal bir oluşum olarak yerleşim yerinin ilk dönemlerde ırmakta bir girinti oluşturduğu şeklinde bir yorum geliştirilebilir fakat bu durum tamamen kişisel bir tahminden ibarettir ve konuya dair herhangi bir veri yoktur. Sözcük Moldovca / Rumence veya Rusça kökenli de olabilir.) [Moldovca: Chiriet-Lunga, Rusça: Кириет-Лунга / Kiriet Lunga]

Tomay (Томай)
Bir rivayete göre, köyün adının kökeni büyük olasılıkla burada Tatarlarla birlikte yaşayan Bessarabia topraklarındaki Nogayların varlığıyla bağlantılıdır. İddiaya göre, anlamı "Karanlık Ay" (Rusça: темная луна / temnaya luna) olarak açıklanan Tomay adındaki liderlerinin onuruna köye bu ad verilmiştir. [Moldovca: Tomai]

Tülü (Тӱлӱ)
Köyün Moldovca ve Rusça adının nasıl doğru yazılacağına - Etuliya (Етулия) veya Ətuliya (Этулия) - dair anlaşmazlıklar bugüne kadar bitmemiştir. Yer adının etimolojisine dair kesin bir bilgi yoktur. Jeolojik doğal anıt “Çıplak Kırmızı Kil”, Etulia'nın simgesi olarak kabul edilir. [Moldovca: Etulia, Rusça: Етулия / Etuliya] (Çevirmen notu: Tülü sözcüğünün kökenine dair bir açıklama yoktur. Ancak Dede Korkut kitabında bu kavram bir kuş türü olarak geçer. Pelikan veya yırtıcı kuşlardan biri olabileceği yönünde görüşler vardır. Sözcük anlamı “tüylü” demektir.)

Köseli Rus (Кӧсели Рус]
Gagavuzya'nın yüzölçüm olarak en küçük köyüdür ve 1891 yılında kurulmuştur. Köye neden bu adın verildiğine dair herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. [Rusça: Русская Киселия / Russkaya Kiseliya, Moldovca: Chioselia Rusă]

Alekseevka (Алексеевка)
Resmi belgelerde köyün adı Alekseen (Алексеень) olarak kayıtlıdır. 1907 yılında aynı adı taşıyan köyden bu topraklara gelen Ukraynalı yerleşimciler tarafından kuruldu. 1913 yılında Alekseevka sakinlerine ait olan arazinin bir kısmı, Novaya Denevitsa (Новая Деневица – Svetly / Светлый) köyünü kuran Alman sömürgecilere satıldı. [Moldovca: Alexeevca]

Parapontika (Парапонтика)
Söylentiye göre bu bölgeden geçen Zaporijya valilerinden biri buraları çok beğenmiş. Kartalını serbest bırakmış ve karar vermiş: Kuş nereye konarsa, orada kendisine bir ev inşa edecekmiş. Valinin adı Ferapont (Ферапонт) olduğu için ve köyün adı da böyle kalmış. Başka bir rivayete göre Ferapontyevka köyünde kendisi için bir kilisenin inşa edilen Aziz Feropont (Св. Феропонт) anısına böyle adlandırılmıştır. Ayrıca tüm zanaatların ustası olan Ferapont adlı okur yazar bir adamın adıyla ilgili olduğu söylentisi de mevcuttur. [Moldovca: Ferapontievca, Rusça: Ферапонтьевка / Ferapontyevka)

Svetlıy (Светлый)
Svetly köyü, 1913 yılında Denevitsa (Деневица) kolonisinden gelen Alman sömürgeciler tarafından kuruldu. Svetly'nin asıl adı Novaya Denevitsa'ydı. 1950'de Svetly köyü olarak yeniden adlandırıldı. Sözcük Rusça kökenlidir ve Slav dillerinde parlak, ışıklı anlamına gelir. [Moldovca: Svetlîi]

Kaynak: Gagavuz haberleri (Gagauznews )
Haber başlığı: Gagavuzya'nın tüm yerleşim yerleri (Все населенные пункты Гагаузии)
Yazan: Nata Çebotar (Ната Чеботарь)
Tarih: 27/12/2020

Çeviren: Deniz Karakurt