Derleyen: Deniz Karakurt 

Avdarma (Авдарма) köyü Moldova Cumhuriyeti’ne bağlı Gagavuz Özerk Bölgesi'nde yer almaktadır. Yaklaşık 20 km uzunluğundaki aynı adı taşıyan akarsu (Avdarma Irmağı) yakınındadır; Lunga (Лунга) Nehri'nin sağ kolu, Yalpug (Ялпуг) Nehri'nin sol koludur. 2004 yılında yaklaşık 3500 kişilik bir ahalisi vardır. Nüfusun yaklaşık 3300 kişilik kısmı Gagavuzlardan oluşmaktadır; geri kalan 200 kişi ise ortalama 40’ar (50–30 arası) kişiden oluşan Rus, Ukraynalı, Moldovalı, Bulgar ve Rumen azınlıktır. Ancak köyde sürekli yaşayanlar tahmini olarak 2500-2700 kişi arasıdır.

Avdarma yer adına ilk olarak 1563 yılının arşiv belgelerinde rastlanmaktadır. Bunun anısına köyün merkezine, kuruluş tarihinin yazıldığı bir anıt-taş dikilmiştir. Fakat 1700’lü yılların ortalarına kadar olan döneme gelene kadar çok fazla bilgi yoktur.

Avdarma adının “Beyaz Geçit” anlamına geldiği söylenmektedir. (Derlemeci notu: Av/Ağ bağlantısı ile Ağdarma/Aktarma ilişkisi ve sözcüğün başındaki Ağ/Ak kısmı bu tespitin ciddiye alınabilir olduğuna dair bir belirtidir. Ancak doğru çözümleme için başka veriler de gereklidir. Alt üst olma, ters dönme, devirme, terketme gibi anlamlarla bağlantısı ise bunu destekleyecek herhangi mantıksal bir açıklama veya tarihi öykü olmadan çok da yeterli değildir.) 

İvan Vasilyeviç Dron (kimi kaynaklarda soyadı Drona) yazmış olduğu "Gagavuz Coğrafya Terimleri Sözlüğü’nde Avdarma yer adının "Nogay kökenli olduğunu ve ilk önceleri sadece ırmağın aktığı vadiyi tanımladığını" belirtmektedir. (Alıntı kaynağı: Dron’un bahsi geçen kitabının ve yer adlarına dair diğer iki kitabının künye bilgileri bu yazının sonunda verilmiştir.)

Başka bir görüş ise “Av” ve “Darma” (çit) sözcüklerinin birleşmesiyle oluştuğu şeklindedir. Bu durumda av yeri, etrafı çevrilmiş av alanı, av kampı gibi bir anlama sahip olduğu akla gelir.

Üzerinden çok uzun zaman geçmesi nedeniyle adı kaybolan eski Tatarlardan bir kabilenin burada yaşadığı bilinmektedir. Diğer bir görüşe göre “Avdarma” sözcüğü Tatarca’da avlanma yeri, avcının dinlenme yeri anlamına gelmektedir. Bununla bağlantılı başka bir iddia ise “awdarma” (kök anlamı “avdar” – balık avlanan yer) olarak bilinen bir bölgeye atıfta bulunan bir yer adı olduğudur ki bu husus yakındaki aynı adı taşıyan ırmakla da bağlantılıdır. Sözcüğün Av/Ağ/Ak kökü ile bağı ırmağın akışı ile olan ilişkiyi destekler niteliktedir.

Derlemeci notu: Bunlardan başka köyün adının Aldarma (L harfi ile) olarak bilindiği yönünde başka bir bilgi daha mevcuttur fakat çok yaygın olmadığı için kökeni üzerinde durulmaya gerek görülmedi.

1787-1792 yılları arasında gerçekleşen Rus-Türk savaşı sırasında ilk olarak Orak köyüne (şimdiki Moldova Cumhuriyeti'nin Leova / Leovsky bölgesi) gelen ve oradan da günümüzdeki köyün olduğu yere göçen yerleşimcilerin Avdarma köyünü kurduğu rivayet edilmektedir. 1820'de Avdarma köyünde Bulgaristan’ın bazı köylerinden taşınanlarla birlikte toplam 54 aile yaşıyordu.

1770 yılında Gagavuzlar Moldova’da Çadır ve Orak adlı iki köy kurmuşlardır. 1812 Bükreş Antlaşması sonrasında Tatarlar, Bucak’tan çıkarılınca her aileye toprak verilerek bölgeye Gagavuzlar yerleştirilmiş. 1818’de Çadır’lılar Çadır-Lunga köyünü, Orak’lılar ise Avdarma köyünü kurmuşlardır. 

Derlemeci notu: Lunga sözcüğü köyün yakınlarından geçen Lunga Irmağı nedeniyle isme eklenmiştir. Irmağın bu adı ise Rumence’de Lung (uzun) sözcüğünden kaynaklanır. Köyün adına sadece etimolojik açıdan bakıldığında Rumence ve Türkçe iki kelimenin bileşiminden oluşan “Uzun Çadır” anlamı ortaya çıkar.

O dönemde bu topraklarda Budzhak (Bucak) Tatarları yaşıyordu. Özakay yolu topraklarında, mülkleri Tuna'dan Karadeniz kıyısı boyunca uzanan ve Han Nogay'dan kendi isimlerini alan Bucak ordusunun Nogay Tatarları bulunuyordu. Büyükbaş hayvancılıkla uğraştıkları için yerleşik yaşama uygun olan bu toprakları seçmişlerdi. Bugün bu bölgeye "Özakay" (Rusça: Ёзокай / Yozokay) adı veriliyor ve “Tatar Çeşmesi” (Gagavuzca: Tatar Çöşmäsi / Татар Чёшмеси) adı verilen bir pınar bulunmaktadır. Bu çeşmenin iki kaynağı vardır: Birinden soğuk su akar, diğerinden ise hafif ılık su akar. Suyun eskiden kil borulardan geldiği bilinir. Eskiler, Tatarların buraya Rus-Türk savaşından sonra bir gün geri dönmeyi umarak altın sakladıklarını söyler. Ancak arayan hiç kimse altın bulamamıştır. Tatar çeşmesinin karşısında, üzerinde geçmişin izlerini taşıyan büyük, kalın bir armut ağacı (harmut aacı) bulunan bir tepe vardır. Eskiler bu ağacın Prut Nehri yakınında bulunan Țiganca (Tsyganka) köyünden görülebileceğini söylermiş. (Derlemeci notu: Avdarma köyü ile bahsi geçen Țiganca arasında 70 km olan araçla yaklaşık 1 saatlik mesafe vardır. Kuş uçuşu 60 km kadardır.) Nogay Tatarları zamanında dikildiği söylenen armut ağacının gövdesi bir urgan gibi bükülmüştür. Gövdesine çarpan yıldırım onu yok edememiştir, sadece ayrılan dalları genişlemiştir. Çobanlar ve gezginler öğle sıcağında onun gölgesine sığınmışlardır. Bu ağaç 2003 yılında Moldova Cumhuriyeti tarafından koruma altına alınmıştır. (Sonraki yıllar: 2019 yazında şiddetli rüzgarlar sonucu armut ağacı devrilmiştir. Bunun üzerine bulunduğu yer çitle çevrilerek bu ağaçtan iki fidan dikilmiştir.)

Avdarma köyünün sakinleri 1853-1856 Kırım Savaşı'na katıldılar. 1877 yılında Rus ordusu Avdarma'dan geçerek Balkanlara doğru ilerledi ve burada bir askeri birlik oluşturdu. 1877'de veba salgınında 21 Haziran'dan 1 Ağustos 1877'ye kadar 419 kişi öldü, bu da köy nüfusunun yaklaşık % 40'ına tekabül ediyordu. 1892 yazında yaklaşık 3 ay içinde 60 kişinin daha hayatına mal olan yeni bir difteri salgını ortaya çıktı. 1904-1905 yılları arasındaki Rus-Japon Savaşı'na giden askerler oldu. Birinci Dünya Savaşı sırasında (1914-1918 yılları arasında) 200'den fazla kişi cepheye askere alındı, bunlardan bazıları daha sonra devrimci olaylara ve İç Savaş'a katıldılar. 1940'ta Besarabya bölgesiyle birlikte Avdarma köyünde Sovyet iktidarı kuruldu. İkinci Dünya Savaşı’nda ise Avdarma ahalisi de Büyük Yurtseverlik Savaşı'na katıldılar. (Derlemeci notu: Nazi Almanyası’nın işgaline karşı yurtlarını savunan ülkelerin yaptığı direnişe Büyük Yurtseverlik Savaşı denilmektedir.) 

Yapılan araştırmalar sonucunda, 1941-1945 yılları arasında tifüsten (575 kişi), 1946-1947 kıtlık dönemi (580 kişi) ve çeşitli savaşlarda (88 kişi), ayrıca siyasi zulüm sonucu (10 kişi) olmak üzere ölen toplam 1253 Avdarma sakininin adları tespit edilmiştir.

Belgelere göre 1861'de 51 dönüm ormanlık alan dikilmiş, ancak 1881'den önce orman yok edilmiş. Ancak köylülerin 142 dönümlük güzel bahçeleri ve üzüm bağları varmış. 15 Mayıs 1894'te yağmur ve dolu 110 dönüm üzüm bağını yok etmiş.

Eskiden 13 derin kuyu ve 2 yel değirmeni de bulunuyormuş. Köydeki taş kilise 1863 yılında inşa edilmiştir. Söylentiye göre köydeki taş köprü Rus-Türk Savaşı sırasında yapılmış ve Suvorov’un ordusu üzerinden geçmiş. 

1908 sonbaharında daha önceden inşa edilmeye başlanmış olan yeni okul binası kullanılmaya başlandı. Kırsal kütüphane 1 Temmuz 1904'te 254 kitaplık bir koleksiyonla kuruldu.

Sovyet hükümeti döneminde köy ahalisi taş kiliseyi yıkımdan kurtarmayı ve ayrıca 1944'ten 1988'e kadar yasakladığı yıllarda kilise arşivini korumayı başarmışlardır.

1940 yılında köyün nüfusu yaklaşık 3.500 kişiydi. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra tehcir ve kıtlık nedeniyle köyde nüfus yaklaşık 2bin kişiye düştü. 1970 yılının başında yaklaşık 4bin kişiye çıkmıştı. Köyde değirmen, tereyağı üretimhanesi, kantin ve 800'den fazla öğrencinin eğitim gördüğü iki okul vardı. Ayrıca 1920'ye kadar faaliyet gösteren bir kültür-evi, 3 kütüphane, bir postane, bir hastane, bir doğum hastanesi, bir klinik, bir eczane, bir anaokulu, bir tuğla fabrikası, çeşitli dükkanlar, bir fırın ve bir banka şubesi vardı.

Avdarma köyünün sakinleri, önce 12 Kasım 1989'da MSSC'nin bir parçası olarak Gagavuz Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne, ardından 19 Ağustos 1990'da bağımsız Gagavuz Cumhuriyeti'nin kurulmasını desteklediler. 5 Mart 1995'te köy sakinleri salt çoğunlukla Gagavuz Yeri'ne Özerk Bölgesi’ne katılma yönünde oy kullandı. Aralık 1995'ten bu yana köy, Basarabeasca (Rusça: Бессарабка / Bessarabka) bölgesi içinde değil Özerk Gagavuz Yeri'nin Komrat bölgesi içinde yer almaktadır.

Kuruluşundan günümüze kadar köyde Nogaylar ile eskiden Bulgar kabul edilen yerleşimcilerin (Gagavuzların) beş siyasi ve hukuki sistemin içinde yer aldıkları görülmektedir: Osmanlı İmparatorluğu, Rusya İmparatorluğu, Romanya Krallığı, Sovyetler Birliği içindeki Moldova SSC ve son olarak egemen Moldova Cumhuriyeti. Buna ek olarak Özerk Gagavuz Yeri de ayrı bir dönem olarak değerlendirilebilir.

Nogay boyunun reisinin yaşadığı yerin anısına sahip olan eski Nogay köyünün yerine uzun yıllar önce elma bahçesi yapılmıştı. Ancak pınara giden yol daraltılmamıştı. 21 Kasım 2011 tarihinde köyde Avdarma Köyü Tarih Müzesi açılmıştır. 2013 yılında Tatar Çeşmesi aslına uygun olarak yeniden yapılmıştır. Özakay yolu üzerinde bulunan su kaynağı günümüzde Nogay Çeşmesi olarak da bilinmektedir.

1922-1926'da Gagavuzlar kitleler halinde Brezilya, Arjantin ve Uruguay'a göç etmişlerdir. Ancak en çok Brezilya tercih edilmiştir. Aileler her şeyi geride bırakarak farklı köylerden ayrılmışlardır. Tüm bunlar daha iyi bir yaşam arayışı içinde yapılmıştır.

Avdarma köyünün resmi simgesi olan armanın üzerinde 19 altın yıldız yer alır. Bu yıldızlar 1811 yılında bu bölgeye taşınarak Avdarma köyünü oluşturan 19 Gagavuz ailesini simgelemektedir.

Avdarma köyündeki anıtın üzerinde bulunan mermerler arasında köy dışından birinin adının yazılı olduğu bir levha bulunmaktadır. 17 Mayıs 1944'te Avdarma köyünde savaşın sona erdirilmesi ve insanların hayatlarının kurtarılması çağrısında bulunan Alman ordusunda görevli onbaşı Alexander Berger'in anısına oraya yerleştirilmiştir. Alman ordusu askeri mahkemesi kararıyla 14 Haziran 1944'te Avdarma'da kurşuna dizilmiştir. Berger'in artık 70 yaşın üzerinde olan iki oğlu Helmut ve Egon babalarının doğup yaşadığı Avusturya'dan toprak getirip koymuşlar ve babalarının mezarındaki topraktan alıp yanlarında götürerek annelerinin mezarına dökmüşlerdir. Alexander Berger'in eşine yazdığı son mektubundaki son cümlesi şudur: "Masum ölüyorum!" 

Derlemeci notu: Avusturyalı askere dair hazırladığım ayrıntılı bir yazıyı da yayınlayacağım. 

Derleyen: Deniz Karakurt

Kaynak Kişiler:

1. Fedor Vasilyeviç Yazaci (Федор Васильевич Язаджи / Fyodor Vasilyevich Yazadzhi)

2. İgnat Mihailoviç Kazmalı (Игнат Михайлович Казмалы / Ignat Mikhailovich Kazmali)

3. Diğer kaynak (kişiler): İvan Domenku (Иван Доменку) ve Vladimir Niku (Владимир Нику) tarafından yazılıp Olga Sarandi (Ольга Cаранди) tarafından Rusça'ya çevrilen yazıdan edinilen bilgiler.

Ek bilgi -1 / Sonraki yıllar: İgnat Mihailoviç Kazmalı’dan edinilen bilgiler kendisinin daha sonradan 2011 yılında çıkardığı “Avdarma Köyünün 200 Yıllık Tarihi / 1811-2011" (Авдарма – история села 1811-2011) adlı kitabında oldukça ayrıntılı bir biçimde anlatılmış ve değerlendirilmiştir. Ardından kendisi 2015 yılında ise “Avdarma’nın 450 Yıllık Tarihi / 1563-2013 (Авдарма – 450 лет истории, 1563-2013) adlı kitabını çıkarmıştır.

Ek bilgi -2 / Alıntı kaynağı: İvan Vasilyeviç Dron (Иван Васильевич Дрон, bazı kaynaklarda Васильевича Дрона) 2003 yılında vefat etmiştir. Bahsi geçen kitabın tam adı şu şekildedir: 

– Дрон, И.В.  Словарь гагаузских географических терминов и других слов, формирующих гагаузскую топонимию в сопоставительном освещении. – 2001, Кишинев – 243 с. 

(Dron, I.V. Karşılaştırmalı olarak Gagavuzca coğrafi terimler sözlüğü ve Gagavuzca toponimi oluşturan diğer kelimeler. –  2001, Kişinev – 243 s.) 

Ayrıca yazarın yer adlarına dair basılmış olan diğer iki kitabı ise şunlardır:  

– Дрон, И.В.  Современная гагаузская топонимия и антротопонимия. – 1989, Кишинев – 216 с. 

(Dron, I.V. Modern Gagavuz toponimi ve antroponimi. – 1989, Kişinev – 216 s.) 

– Дрон, И.В.  Гагаузские географические названия. – 1992, Кишинев – 183 с. 

(Dron, I.V. Gagavuz coğrafi adları. – 1992, Kişinev – 183 s.)